Live τώρα    
15°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
15 °C
12.0°C16.5°C
1 BF 69%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
14 °C
11.5°C16.0°C
0 BF 65%
ΠΑΤΡΑ
Αραιές νεφώσεις
14 °C
7.0°C15.5°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
14 °C
12.8°C15.8°C
2 BF 80%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
5 °C
4.9°C12.9°C
0 BF 100%
Αρίσταρχος εναντίον Κοπέρνικου: Ένας μύθος που αντέχει
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Αρίσταρχος εναντίον Κοπέρνικου: Ένας μύθος που αντέχει

Υπάρχει ένα βιβλίο που αφορά «άγνωστα» γεγονότα της ιστορίας ή της καθημερινότητάς μας, απευθύνεται στο ευρύ κοινό και ο τίτλος του είναι «Το βιβλίο της ολικής άγνοιας». Συγγραφείς του είναι οι Τζον Λόιντ και Τζον Μίτσινσον. Στο βιβλίο υπάρχει το εξής απόσπασμα:

«Ο Κοπέρνικος γνώριζε τις θεωρίες του Αρίσταρχου όπως αποδεικνύεται από το χειρόγραφο του μνημειώδους βιβλίου του ‘Σχετικά με τις περιστροφικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων’, στο οποίο ο Κοπέρνικος μνημόνευε τον διορατικό Έλληνα επιστήμονα. Ωστόσο, όταν το βιβλίο εκδόθηκε, το 1514, δεν περιείχε καμία αναφορά στον Αρίσταρχο. Κατά πάσα πιθανότητα ο εκδότης φοβήθηκε ότι κάτι τέτοιο μπορεί να υπονόμευε το κύρος του βιβλίου ως πρωτότυπου έργου».

Αυτό το απόσπασμα είναι απολύτως ανακριβές και στηρίζεται σε έναν μύθο και μια εσφαλμένη ερμηνεία. Ο μύθος είναι ότι ο Κοπέρνικος έκλεψε τον Αρίσταρχο και σκοπίμως δεν τον ανέφερε. Η εσφαλμένη ερμηνεία είναι ότι ο Αρίσταρχος υποστήριξε την κίνηση της Γης αιώνες πριν από τον Κοπέρνικο και πρέπει να αποκαταστήσουμε το όνομά του στην Ιστορία.

Η παραπάνω στερεοτυπική, αναχρονιστική και ανακριβής ερμηνεία βασίζεται σε μια αντίστοιχη προσέγγιση για το τι είναι η Ιστορία. Στην ιστορία των επιστημών, ωστόσο, οι ερμηνείες είναι αρκετά πιο σύνθετες και δεν περιορίζονται απλώς σε αναφορές σχετικά με την προτεραιότητα ανακάλυψης μιας θεωρίας ή ενός γεγονότος.

Η ιστορία των επιστημών δεν είναι η ιστορία των πραγμάτων που είναι αληθή στο παρόν μας, αλλά η ιστορία ανθρώπων που επινόησαν πολλούς και διαφορετικούς τρόπους για να περιγράψουν και να εξηγήσουν τα φυσικά φαινόμενα και να επιλύσουν προβλήματα που υπήρχαν στην εποχή τους.

Τι γνωρίζουμε για τον Αρίσταρχο;

Γνωρίζουμε ελάχιστα. Καταγόταν από τη Σάμο και έζησε περίπου ανάμεσα στο 310 π.Χ. και 230 π.Χ. Το μόνο έργο που σώζεται ολόκληρο είναι το «Περί μεγεθών και αποστημάτων ηλίου και σελήνης», όπου δεν γίνεται καμία αναφορά στο ηλιοκεντρικό σύστημα. Όλα όσα γνωρίζουμε για τον ηλιοκεντρισμό του Αρίσταρχου είναι από τον «Ψαμμίτη» του Αρχιμήδη, ο οποίος ήταν περίπου 25 χρόνια νεότερος του, και είναι το εξής απόσπασμα:

«Αρίσταρχος ο Σάμιος υποτίθεται γαρ τα μεν απλανέα των άστρων και τον Άλιον μένειν ακίνητον, ταν δε Γαν περιφέρεσθαι περί τον Άλιον κατά κύκλου περιφέρειαν, ός εστιν εν μέσω τω δρόμω κείμενος».

Η υπόθεση του Αρίσταρχου προέβλεπε ότι η Γη περιφερόταν γύρω από τον ακίνητο Ήλιο. Οι απλανείς αστέρες παρέμεναν ακίνητοι. Ωστόσο δεν είναι γνωστές οι λεπτομέρειες της κίνησης της Γης. Επίσης δεν είναι βέβαιο τι προέβλεπε η ηλιοκεντρική υπόθεση για την κίνηση των άλλων πλανητών. Ο Αρχιμήδης έχει μεγάλο θαυμασμό για τον Αρίσταρχο καθώς τον αναφέρει συνολικά δέκα φορές στο κείμενό του. Να σημειωθεί ότι ο Αρχιμήδης είχε μεγάλο κύρος κατά την Αναγέννηση. Επομένως ο Κοπέρνικος, ο οποίος ήξερε ελληνικά, σίγουρα θα τον είχε διαβάσει.

Ο Αρίσταρχος ήταν ο μοναδικός που υποστήριξε τον ηλιοκεντρισμό στην αρχαιότητα;

Η ηλιοστατική και ηλιοκεντρική θεώρηση του κόσμου δεν ήταν περιθωριακή στην αρχαιότητα. Από τους Πυθαγόρειους (6ος αιώνας π.Χ.) έως και τον 1ο αιώνα μ.Χ. αποτελούσε μια θεωρία που διαρκώς επανερχόταν. Δεν ήταν η κυρίαρχη, όπως ο γεωκεντρισμός, αλλά ήταν διαρκώς παρούσα με διαφορετικούς τρόπους.

Γιατί ο Αρίσταρχος δεν έπεισε τους σύγχρονούς του; Η αριστοτελική φυσική φιλοσοφία είχε πολύ σοβαρά επιχειρήματα εναντίον της κίνησης της Γης. Αυτά τα επιχειρήματα δεν μπορούσε να τα αντιμετωπίσει ένας αστρονόμος. Η διερεύνηση της φύσης και των αιτίων όλων των φαινομένων ήταν στην επικράτεια της φυσικής φιλοσοφίας (η φυσική της εποχής), ενώ η αστρονομία ασχολούνταν με τη μαθηματική περιγραφή των ουρανίων φαινομένων. Ήταν δύο επικράτειες πλήρως διακριτές.

Τους επόμενους αιώνες, μετά τον Αρίσταρχο, η αστρονομία θα αλλάξει δραματικά. Αστρονόμοι, όπως ο Ίππαρχος ο Ρόδιος και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, θα χρησιμοποιήσουν εντελώς διαφορετικές μεθόδους και σύνθετα μαθηματικά εργαλεία για να περιγράψουν τις τροχιές των ουρανίων σωμάτων.

Ο κόσμος παρέμεινε γεωκεντρικός και η αστρονομία όφειλε να ακολουθήσει. Οι εκλεπτυσμένες μέθοδοι και τα εργαλεία της μοναδικό σκοπό είχαν να σώσουν τα φαινόμενα όπως τα περιέγραφε η αριστοτελική φυσική φιλοσοφία. Η πτολεμαϊκή αστρονομία, επί της ουσίας, απλώς επιβεβαίωνε την αλήθεια της αριστοτελικής φυσικής και τον γεωκεντρισμό.

Ο Κοπέρνικος γνώριζε τον Αρίσταρχο;

Ο Κοπέρνικος στον πρόλογο του έργου του ανέφερε ότι ανακάλυψε στον Πλούταρχο πως και μερικοί άλλοι συμμερίζονταν τις απόψεις του. Ανέφερε ενδεικτικά τον Ηρακλείδη, τον Φιλόλαο, τον Ικέτα και τον Έκφαντο. Επομένως, αν κάτι είναι βέβαιο, αυτό είναι ότι δεν ήθελε να κρατήσει τη διατύπωση του ηλιοκεντρισμού ως δική του ιδέα.

Επίσης ο Πλούταρχος, τον οποίο επικαλείται, είναι ο ψευδο-Πλούταρχος και το έργο «Περί Αρεσκόντων τοις Φιλοσόφοις». Στο ίδιο έργο γίνεται αναφορά και στον Αρίσταρχο, άρα ο Κοπέρνικος θα είχε διαβάσει για εκείνον. Επέλεξε, όμως, να τον αποσιωπήσει. Γιατί; Ο Κοπέρνικος ήταν πτολεμαϊκός αστρονόμος. Είχε πραγματευθεί την ηλιοκεντρική υπόθεση χρησιμοποιώντας τις έννοιες και τις γεωμετρικές μεθόδους της πτολεμαϊκής αστρονομίας, την οποία ο Αρίσταρχος προφανώς δεν γνώριζε επειδή έζησε αρκετούς αιώνες πριν.

Όπως φαίνεται, ο Κοπέρνικος δεν ήθελε να επιλέξει ως αντίπαλο παράδειγμα της γεωκεντρικής θεώρησης κάποιον που ηττήθηκε από τον Αριστοτέλη και αντικαταστάθηκε από την πτολεμαϊκή αστρονομία. Επέλεξε κάποιους αστρονόμους για τους οποίους, πέρα από το γεγονός ότι ήταν πυθαγόρειοι φιλόσοφοι, ελάχιστα πράγματα ήταν γνωστά.

Επίσης ο Κοπέρνικος είχε δεχτεί σημαντική επίδραση από τον Νεοπυθαγορισμό της Αναγέννησης και είναι αρκετά πιθανό να επέλεξε εκπροσώπους αυτής της παράδοσης, στην οποία ο Αρίσταρχος δεν ανήκε. Τα κριτήρια του Κοπέρνικου είχαν, δηλαδή, και μια φιλοσοφική πλαισίωση.

Αν εξαιρέσουμε την κεντρική θέση του Ήλιου, η οποία είχε και έντονη μεταφυσική σημασία, ο Κοπέρνικος χρησιμοποιούσε αποκλειστικά την πτολεμαϊκή αστρονομία και το μόνο που ήθελε ήταν να ελαχιστοποιήσει τα σφάλματα που προέκυπταν από αυτή και να την κάνει απλούστερη τοποθετώντας τον Ήλιο στο κέντρο.

Επομένως ο Αρίσταρχος, ο οποίος δεν είχε καμία σχέση με την πτολεμαϊκή αστρονομία, δεν ήταν καλός σύμμαχος. Επίσης ο Αρίσταρχος δεν ήταν σοφή επιλογή σε μια εποχή που θα έμοιαζε ασέβεια προς τον Χριστιανισμό να υποστηρίξει κάποιος τον ηλιοκεντρισμό ως ρεαλιστική εικόνα του κόσμου. Ο ίδιος ο Αρίσταρχος είχε κατηγορηθεί στην εποχή του, από κάποιον Κλεάνθη, ως ασεβής επειδή κίνησε τη Γη.

Στην Ιστορία ο μόνος δρόμος για να πάρουμε καλές απαντήσεις είναι να κάνουμε καλές ερωτήσεις.

Μία τέτοια ερώτηση είναι: Υπήρχαν μεθοδολογικές διαφορές μεταξύ της εποχής του Αρίσταρχου και της εποχής του Κοπέρνικου; Προφανώς. Πρακτικά, αν εξαιρέσουμε τον γεωκεντρισμό, οι περιγραφές των κινήσεων των ουρανίων σωμάτων γίνονταν με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Δεν γνωρίζουμε καν γιατί ο Αρίσταρχος υπέθεσε ότι η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο. Επομένως, οποιαδήποτε σύγκριση μεταξύ Κοπέρνικου και Αρίσταρχου είναι, στην καλύτερη περίπτωση, άστοχη.

Μία δεύτερη ερώτηση που οφείλουμε να θέσουμε είναι η εξής: Πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε τις διανοητικές διεργασίες μίας εποχής και των επιτευγμάτων της; Η απάντηση είναι απλή: Με τους κανόνες της εποχής που εξετάζουμε. Οτιδήποτε άλλο αποτελεί αναχρονιστική προσέγγιση και προβολή δικών μας πεποιθήσεων και αντιλήψεων περί αλήθειας και επιστήμης σε μια εποχή που είχε εντελώς διαφορετικά κριτήρια, τόσο για την αλήθεια όσο και για την επιστήμη.

Η Ιστορία είναι πολύ πιο σύνθετη από το «Ο Κοπέρνικος έκλεψε τον Αρίσταρχο και δεν είπε κουβέντα». Ίσως να μην είναι τόσο εμπορική όσο ένα βιβλίο με «θαυμαστές και άγνωστες ιστορίες», αλλά σίγουρα είναι πολύ πιο ακριβής, ενδιαφέρουσα και πλούσια.

Δημήτρης Πετάκος

Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL