Όταν λέμε «επιστήμη», νομίζουμε ότι έχουμε μια ξεκάθαρη εικόνα για τι μιλάμε. Όταν λέμε «επιστήμη», νομίζουμε ότι οι άνθρωποι πάντα συμφωνούσαν με το νόημα που έχει αυτή η λέξη. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με απόψεις του παρελθόντος, που σήμερα θεωρούμε εσφαλμένες, λέμε ότι η «επιστήμη» διαρκώς προοδεύει γιατί αυτή είναι η φύση της. Ακριβώς αυτές οι πεποιθήσεις έχουν μετατρέψει την επιστήμη σε ένα φάντασμα, μια μη ανθρώπινη οντότητα, μια ιδεολογία της αλήθειας και της προόδου.
Μαθηματικά και μελέτη της φύσης: Μια σχέση εξ αποστάσεως
Το 1543 ένας αστρονόμος και μαθηματικός, ο Νικόλαος Κοπέρνικος (1473 - 1543), δημοσιεύει το «De Revolutionibus Orbium Coelestium» (Περί της περιστροφής των ουρανίων σφαιρών). Σ’ αυτό το βιβλίο υποστήριξε πως στο κέντρο του Σύμπαντος βρίσκεται ο Ήλιος και ότι η Γη περιστρέφεται γύρω από αυτόν. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα κανείς δεν είχε αμφισβητήσει το πολύπλοκο και αυστηρό γεωκεντρικό σύστημα του Κλαύδιου Πτολεμαίου (100 - 170 μ.Χ.). Σύμφωνα με το σύστημα του Πτολεμαίου, το οποίο βασιζόταν στην παλιότερη εδραιωμένη εικόνα που είχε ο Αριστοτέλης για τον κόσμο, η Γη βρισκόταν ακίνητη στο κέντρο του κόσμου και οι πλανήτες, η Σελήνη, ο Ήλιος και οι απλανείς αστέρες, περιστρέφονταν γύρω από αυτή. Την «αλήθεια» του αριστοτελικού και πτολεμαϊκού κόσμου, έως και τον 16ο αιώνα, επιβεβαίωνε η Φυσική Φιλοσοφία. Η Φυσική Φιλοσοφία ήταν το πεδίο που ασχολούνταν με τα αίτια των φυσικών φαινομένων. Η Αστρονομία και τα Μαθηματικά δεν αποτελούσαν καν μέρος της Φυσικής Φιλοσοφίας. Περιορίζονταν, απλώς, στην περιγραφή φαινομένων. Η εξήγηση ανήκε στη Φυσική Φιλοσοφία. Η Φυσική Φιλοσοφία είχε ανώτερη θέση από την Αστρονομία και τα Μαθηματικά σε όλα τα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων από τον 12ο έως το πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Οι μαθηματικοί και αστρονόμοι δεν απολάμβαναν το ίδιο κύρος με τους φυσικούς φιλοσόφους και ανήκαν σε υποδεέστερη διανοητική και κοινωνική τάξη από εκείνους.
Οι αστρονόμοι και μαθηματικοί δεν είχαν το δικαίωμα να παρουσιάσουν μια διαφορετική εικόνα για τον κόσμο από εκείνη που υποστήριζαν οι φυσικοί φιλόσοφοι. Οι τελευταίοι έλεγαν γιατί ο κόσμος είναι έτσι όπως είναι και οι αστρονόμοι και μαθηματικοί έκαναν τους υπολογισμούς τους σύμφωνα με την «αλήθεια» των πρώτων. Επομένως, όταν ο Κοπέρνικος έφτιαξε ένα ηλιοκεντρικό σύστημα χωρίς να δίνει ικανοποιητικές εξηγήσεις για την «αλήθεια» του, παραβίασε αυτή τη συντεχνιακή διάκριση. Στον πρόλογο του έργου του, μάλιστα, υπαινίχθηκε ότι το σύστημά του αντιστοιχούσε στη φυσική πραγματικότητα. Αυτό σήμαινε ότι οι αστρονόμοι και μαθηματικοί μπορούσαν να ανταγωνιστούν τους φυσικούς φιλοσόφους.
Τι (δεν) έκανε ο Κοπέρνικος
Σκοπός του Κοπέρνικου ήταν να συλλάβει τη δομή του κόσμου μέσα από απλές μαθηματικές σχέσεις. Επίσης, εκείνη την εποχή υπήρχε ένα αίτημα μεταξύ των αστρονόμων για μεταρρύθμιση της Αστρονομίας. Η Αστρονομία αντιμετώπιζε μερικά σοβαρά προβλήματα τα οποία είχαν συσσωρευτεί με το πέρασμα των αιώνων και επηρέαζαν σημαντικούς υπολογισμούς, όπως τον εορτασμό του Πάσχα. Να σημειωθεί ότι η μεταρρύθμιση αυτή ήταν κυρίως μαθηματικό έργο. Ήταν ένα υπολογιστικό πρόβλημα. Επομένως, ο Κοπέρνικος επιχείρησε να κατασκευάσει ένα σύστημα για τον κόσμο που θα ήταν λιγότερο σύνθετο και πιο αρμονικό από το πτολεμαϊκό και θα επίλυε αυτά τα προβλήματα. Ο Κοπέρνικος έκανε ελάχιστες νέες παρατηρήσεις και το σύστημά του βασίστηκε στις παρατηρήσεις των πτολεμαϊκών αστρονόμων. Ακόμη και τα μαθηματικά εργαλεία που χρησιμοποίησε ήταν αυτής της παράδοσης, ενώ συνέχιζε να υποστηρίζει ότι οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων ήταν ομοιόμορφες κυκλικές και ότι το σύμπαν ήταν πεπερασμένο, με τον Ήλιο να βρίσκεται στο κέντρο του. Τέλος, επικαλούνταν αρχαίους στοχαστές, όπως τον Ηρακλείδη, τον Έκφαντο, τον Φιλόλαο και τον Ικέτα. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αρχαίοι διανοητές είχαν πει τα ίδια πράγματα με τον Κοπέρνικο, ούτε ότι είχαν χρησιμοποιήσει τις ίδιες μεθόδους. Αποτελούσε μια συνηθισμένη πρακτική, έως και τον 17ο αιώνα, να επικαλείται κανείς διανοητές του παρελθόντος προκειμένου να αντλήσει κύρος για όσα υποστήριζε. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι το έργο του Κοπέρνικου είχε στοιχεία που ανήκαν σε μια αντίληψη για τη φύση εντελώς διαφορετική από αυτή που έχουμε σήμερα.
Ο Κοπέρνικος υποστήριζε το σύστημά του επειδή ήταν απλούστερο από ποιοτικής πλευράς, είχε αντίστοιχη ακρίβεια με το πτολεμαϊκό ως προς τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, εξηγούσε κάποιες «ανωμαλίες» του πτολεμαϊκού με συνεπέστερο τρόπο και ήταν πιο αρμονικό. Το τελευταίο κριτήριο ήταν ένα αισθητικό κριτήριο. Οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων έμοιαζαν αισθητικά και γεωμετρικά πιο αρμονικές, κάτι που έκανε τον Κοπέρνικο να το θεωρεί πιο «αληθές» από το προγενέστερο. Κατά συνέπεια, τα κριτήριά του δεν ήταν σε καμία περίπτωση αυτονόητα ή αδιαμφισβήτητα. Θα μπορούσαμε να πούμε ακριβώς το αντίθετο, καθώς ελάχιστοι αστρονόμοι πίστεψαν στο σύστημά του για τις επόμενες δεκαετίες.
Το σύστημα του Κοπέρνικου ερχόταν σε αντίθεση με τρεις εδραιωμένες «αλήθειες». Η μία ήταν η αριστοτελική Φυσική Φιλοσοφία, η οποία έδινε πολύ πιο πειστικά επιχειρήματα για την ακινησία της Γης, παρά για την κίνησή της. Η δεύτερη ήταν η Βίβλος, στην οποία υπάρχει το θαύμα του Ιησού του Ναυή, σύμφωνα με το οποίο παρακάλεσε τον Ήλιο να μείνει ακίνητος κι εκείνος έμεινε. Αν η Γη ήταν εκείνη που κινείται, τότε ο Ιησούς του Ναυή θα έπρεπε να προσευχηθεί για την ακινησία της Γης. Η τρίτη εδραιωμένη αλήθεια δεν ήταν άλλη από την κοινή λογική. Κανείς μας δεν νιώθει ότι η Γη κινείται. Έμοιαζε εξαιρετικά αβάσιμη μια τέτοια υπόθεση. Το έργο του Κοπέρνικου είχε αντίκτυπο, πέρα από τη Φυσική Φιλοσοφία, και στη χριστιανική αντίληψη σχετικά με τον κόσμο. Ο Λούθηρος χαρακτήρισε τον Κοπέρνικο έναν ανόητο αστρολόγο. Η Γη έως τότε γινόταν αντιληπτή ως ένας τόπος μαρτυρίου, ένας τόπος ανάμεσα στον Παράδεισο και την Κόλαση. Με το σύστημα του Κοπέρνικου, η Γη έχανε αυτή τη θέση και ο χριστιανικός κόσμος έπρεπε να επινοήσει ένα διαφορετικό αφήγημα για τους πιστούς.
Η ακινησία της αλήθειας
Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν αντιλαμβάνονταν την «επιστήμη» με τους όρους που την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Αν ανατρέξουμε στην ορολογία τής εποχής, θα διαπιστώσουμε ότι η λέξη «επιστήμη» δεν υπήρχε στο λεξιλόγιο των διανοητών και δεν θεωρούσαν ότι η Φυσική Φιλοσοφία αποτελούσε επιστήμη. Σήμερα, η Αστρονομία αποτελεί κλάδο της φυσικής επιστήμης, ενώ η Φυσική δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς τα Μαθηματικά. Τα παραπάνω στοιχεία αναδεικνύουν ένα κρίσιμο ερώτημα: πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε τις προθέσεις και πρακτικές των ανθρώπων που έζησαν σε άλλες εποχές; Ο Κοπέρνικος ήθελε να λύσει ένα πρόβλημα που αφορούσε τον κλάδο του. Αξίωνε, ενάντια στο πλαίσιο της εποχής, ότι η Αστρονομία και τα Μαθηματικά μπορούσαν να υποστηρίξουν μια «αλήθεια» διαφορετική από εκείνη της Φυσικής Φιλοσοφίας. Υποστήριξε την αλήθεια του συστήματός του για λόγους που ελάχιστη σχέση έχουν με τη σημερινή επιστήμη. Σε διαφορετικές εποχές, οι προθέσεις, οι μέθοδοι, οι έννοιες, τα κριτήρια και οι αξίες που είχαν οι άνθρωποι ελάχιστα συνδέονταν με όσα θεωρούμε σήμερα συστατικά της επιστήμης. Τι μας δείχνει αυτό; Μας δείχνει ότι η επιστήμη δεν είναι ανεξάρτητη από τον δημιουργό της. Μας δείχνει ότι το περιεχόμενό της προέρχεται από τον άνθρωπο. Όπως είχαμε σημειώσει και σε ένα άλλο άρθρο, όταν θεωρούμε ότι οι επινοήσεις μας υπάρχουν ανεξάρτητα από εμάς, ελλοχεύει ένας κίνδυνος: τους δίνουμε και τη δύναμη να μας εξουσιάζουν.
Δημήτρης Πετάκος
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
