Μερικές φορές το να περάσουμε μια μέρα σπίτι ακούγεται αδιανόητο, πόσο μάλλον αν πρόκειται για περισσότερες. Πολλοί ταυτιζόμαστε αυτή την περίοδο με τα έργα του Edward Hopper βιώνοντας τον περιορισμό και την απομόνωση που νιώθουν οι εικονιζόμενοι χαρακτήρες του ή διαβάζουμε με μανία την «Πανούκλα» του Αλμπέρ Καμύ. Πώς θα ήταν όμως η ζωή μας αν ζούσαμε και δουλεύαμε για μεγάλα χρονικά διαστήματα σε παρόμοιες συνθήκες περιορισμού και απομόνωσης, αλλά αυτή τη φορά για την απρόσκοπτη πρόοδο της επιστήμης και τους ανθρωπότητας; Μια μέρα στη ζωή ενός αστροναύτη στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS) θα μπορούσε να μας βοηθήσει να απαντήσουμε πολλά από αυτά τα ερωτήματα.
Ας ρίξουμε μια ματιά στα νούμερα. Ο Scott Kelly κατέχει επίσημα το ρεκόρ για τη μεγαλύτερη διάρκεια παραμονής στο Διάστημα από έναν Αμερικανό αστροναύτη με 340 ημέρες παρουσίας στον ISS, από τον Μάρτιο του 2015 έως τον Μάρτιο του 2016. Ο Vladimir Titov και ο Musa Manarov πέρασαν έναν ολόκληρο χρόνο στο Διάστημα στον Ρωσικό Διαστημικό Σταθμό Mir από τον Δεκέμβριο του 1987 έως τον Δεκέμβριο του 1988. Ο Sergei Avdeyev πέρασε 379 μέρες στον Mir το 1999 και ο Valeri Polyakov πέρασε 437 ημέρες στον Mir την περίοδο 1994-1995. Φέτος, στις 6 Φεβρουαρίου του 2020, η αστροναύτης Christina Koch έγραψε ιστορία ως η γυναίκα με την πιο μακρόχρονη διαστημική πτήση, μένοντας 328 συνεχόμενες μέρες στο Διάστημα, μόλις 12 μέρες λιγότερες από τον συνάδελφό της Scott Kelly.
Ιδιαίτερες συνθήκες
Ας δούμε λοιπόν πώς είναι μια μέρα στον ISS, ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας αξίας 150 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Τρεις βασικές παράμετροι διαφοροποιούν πλήρως τις συνθήκες ζωής εκεί σε σχέση με τη Γη. Πρώτον, ο ISS κινείται σε τροχιά 400 χιλιόμετρα πάνω από την επιφάνεια της Γης. Έτσι, η δυνατότητα εξόδου περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο σε κάποιον «διαστημικό περίπατο», πράγμα που μπορεί να χρειάζεται ώρες έως και μέρες προετοιμασίας. Δεύτερον, πώς άραγε καθορίζεται μία μέρα στον ISS; Αν σκεφτούμε ότι ο σταθμός κινείται με ταχύτητα 27.600 χιλιομέτρων την ώρα, με απλούς υπολογισμούς βλέπουμε ότι πραγματοποιεί μία πλήρη περιστροφή γύρω από τη Γη μέσα σε μόλις 92 λεπτά! Αυτό σημαίνει ότι οι κάτοικοι του ISS απολαμβάνουν την ανατολή του Ήλιου 16 φορές μέσα σε 24 ώρες. Ας οριοθετήσουμε λοιπόν το πλαίσιο αναφοράς μας στις 24 ώρες. Τρίτον, παρά το γεγονός ότι ο ISS βρίσκεται εντός του γήινου βαρυτικού πεδίου, η υψηλή ταχύτητα που αναπτύσσει τον κάνει να βρίσκεται σε μια διαρκή κατάσταση «ελεύθερης πτώσης» γύρω από τη Γη, δημιουργώντας έτσι στο εσωτερικό του ένα περιβάλλον μικροβαρύτητας. Η έλλειψη βαρύτητας κάνει τα πράγματα ίσως πιο αστεία, αλλά ταυτόχρονα πολύ πιο πολύπλοκα, δημιουργώντας διάφορα προβλήματα τα οποία δεν βιώνουμε στην επιφάνεια της Γης.
Ο σταθμός είναι ένα σύστημα εργαστηρίων, χώρων ελέγχου και χώρων κατοικίας για το πλήρωμα, τα οποία εκτείνονται σε μήκος ενός γηπέδου ποδοσφαίρου. Τον χώρο μοιράζεται ένα πλήρωμα συνολικά 6 αστροναυτών, οι οποίοι αλλάζουν εκ περιτροπής. Κάθε αστροναύτης έχει το δικό του προσωπικό μικροσκοπικό δωμάτιο, το οποίο περιλαμβάνει έναν χώρο εργασίας και έναν υπνόσακο συνδεδεμένο με τον τοίχο. Ο ύπνος στο Διάστημα δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς σε συνθήκες έλλειψης βαρύτητας δεν έχεις την αίσθηση ότι είσαι ξαπλωμένος. Για τον λόγο αυτό, οι αστροναύτες δένονται στον υπνόσακο κάθε βράδυ ώστε να μην επιπλέουν στον ύπνο τους. Το πλήρωμα πρέπει να κοιμάται περίπου 8,5 ώρες κάθε βράδυ, πράγμα μερικές φορές ακατόρθωτο λόγω του διαρκούς θορύβου από τον τεχνολογικό εξοπλισμό. Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να ακολουθείται ένα αυστηρό πρόγραμμα ύπνου, αφού η μέρα δεν περνάει με τον ίδιο τρόπο.
Μια τυπική μέρα θα ξεκινήσει όταν τα φώτα ενεργοποιηθούν από τον έλεγχο αποστολής, δηλαδή το προσωπικό που βρίσκεται στη Γη. Όλοι οι αστροναύτες από τη στιγμή που θα ξυπνήσουν μέχρι τη στιγμή που θα πέσουν για ύπνο ακολουθούν ένα πολύ σφιχτό και έντονο πρόγραμμα. Κυριολεκτικά, οι άνθρωποι αυτοί ξυπνούν και κοιμούνται στο εργασιακό τους περιβάλλον. Πριν ξεκινήσουν τις δραστηριότητές τους, έχουν λίγο χρόνο για τον εαυτό τους προκειμένου να ετοιμαστούν, να κάνουν ένα σύντομο ντους και να φάνε πρωινό. Το ντους αποτελεί μια ιδιαίτερη πρόκληση, αφού το νερό συμπυκνώνεται σε μεγάλες σφαίρες, γεγονός που οφείλεται στο ότι οι δυνάμεις επιφανειακής τάσης κυριαρχούν σε συνθήκες έλλειψης βαρύτητας.
Εργασία και χαρά στο Διάστημα
Τις περισσότερες μέρες, ο ISS απαιτεί εργασίες συντήρησης και ελέγχους ασφάλειας ρουτίνας, όπως η απολύμανση των επιφανειών, η μεταφορά προμηθειών ή η επισκευή βασικού εξοπλισμού. Κάθε δραστηριότητα που απαιτείται είναι κατάλληλα σχεδιασμένη και προγραμματισμένη βήμα προς βήμα από την ομάδα ελέγχου. Τα ευρείας γκάμας επιστημονικά πειράματα ελέγχονται από τους αστροναύτες, καθώς η κύρια λειτουργία του ISS είναι αυτή ενός εργαστηρίου για τη μελέτη της επίδρασης της ακτινοβολίας και της έλλειψης βαρύτητας σε τεχνολογικά και βιολογικά συστήματα. Κυριότερος σκοπός βέβαια του ISS είναι η μελέτη των επιπτώσεων της ακτινοβολίας, της μηδενικής βαρύτητας αλλά και του εγκλεισμού στους ίδιους τους αστροναύτες, καθώς και η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών για τον σχεδιασμό μεγαλύτερων διαστημικών αποστολών, όπως το πρόγραμμα ARTEMIS ή μια μελλοντική αποστολή στον Άρη.
Αυτή τη στιγμή υπάρχουν πέντε εργαστηριακές μονάδες στον ISS: δύο Mini-Research Modules από τη Ρωσία, το Destiny των ΗΠΑ, το Colombus από την Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία και το Kibo από την Ιαπωνία, καθώς και μια πλατφόρμα για την πραγματοποίηση πειραμάτων στο εξωτερικό του ISS. Οι αστροναύτες επιμορφώνονται στα πειράματα αυτά στο τελευταίο στάδιο της εκπαίδευσής τους. Οι εργασίες αυτές είναι ιδιαίτερα απαιτητικές πνευματικά και με μεγάλη διάρκεια, 8 έως 10 ωρών την ημέρα. Όπως όλοι μας, κάνουν ένα μικρό διάλειμμα το μεσημέρι για φαγητό. Ευτυχώς το φαγητό δεν χρειάζεται ιδιαίτερη προετοιμασία, αφού το κάθε γεύμα είναι αφυδατωμένο και τοποθετημένο μέσα σε ένα μικρό πακέτο. Απλώς προσθέτουν λίγο νερό και είναι έτοιμο!
Η συντήρηση του ISS μπορεί μερικές φορές να γίνει πολύ πιο απαιτητική, ειδικά όταν χρειάζεται επισκευή κάποιο τμήμα στο εξωτερικό του. Τότε είναι απαραίτητος ένας διαστημικός περίπατος, μία από τις πιο αξέχαστες εμπειρίες που μπορεί να βιώσει ένας αστροναύτης. Λόγω της επικινδυνότητας της κατάστασης, η διαδικασία σχεδιάζεται διεξοδικά μέρες, έως και έναν ολόκληρο μήνα, νωρίτερα. Η σωστή τοποθέτηση της στολής διαρκεί περίπου 4 ώρες, ενώ η παραμονή στο εξωτερικό του ISS μπορεί να κρατήσει έως και 8 ώρες. Για λόγους ασφαλείας οι διαστημικοί περίπατοι γίνονται πάντα σε ζεύγη.
Ο ελεύθερος χρόνος ενός αστροναύτη
Οι αστροναύτες πρέπει να βρίσκονται σε πολύ καλή φυσική αλλά και ψυχική κατάσταση όσο είναι στο Διάστημα. Λόγω της εργασίας σε περιβάλλον μικροβαρύτητας δεν χρειάζεται να χρησιμοποιούν πολλούς από τους μυς τους, όπως οι μύες της γάμπας, οι τετρακέφαλοι και οι μύες της πλάτης και του λαιμού. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα σε διαστημικές πτήσεις με διάρκεια 5 έως 12 ημερών να παρατηρείται απώλεια της μυϊκής μάζας της τάξης του 20%. Για τον ίδιο λόγο, παρατηρείται και απώλεια οστικής μάζας σε ποσοστό περίπου 10 φορές μεγαλύτερο από εκείνο της οστεοπόρωσης. Το μηριαίο οστό μπορεί να χάσει 1%-2% της μάζας του σε έναν μήνα ή περίπου 10% σε μια διαστημική αποστολή διάρκειας 6 μηνών, γεγονός που αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης πέτρας στα νεφρά. Προκειμένου να καθυστερήσει η διαδικασία αυτή, η σωματική άσκηση στον ISS είναι υποχρεωτική, με τα μέλη του πληρώματος να αφιερώνουν στην προπόνηση 2,5 ώρες την ημέρα, 6 ημέρες την εβδομάδα. Ο εξοπλισμός τους περιλαμβάνει έναν διάδρομο, ένα στατικό ποδήλατο αλλά και ένα ειδικά σχεδιασμένο σύστημα άρσης βαρών, στα οποία οι αστροναύτες δένονται με ειδικούς ιμάντες.
Μόλις τελειώσουν όλες οι προγραμματισμένες εργασίες της ημέρας, το πλήρωμα πραγματοποιεί μια σύσκεψη με την ομάδα ελέγχου στη Γη και μετά μπορεί να περάσει τον ελεύθερο χρόνο του όπως επιθυμεί. Οι αστροναύτες έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν με τις οικογένειές τους, να ασχοληθούν με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, να διαβάσουν, να ακούσουν μουσική, να δουν ταινίες ή απλά να χαζέψουν τη μαγευτική θέα από το παράθυρο στο κάτω μέρος του Destiny.
Ελάχιστοι από τα 7,5 δισεκατομμύρια των ανθρώπων σήμερα στη Γη είναι σε θέση να βιώνουν μια καθημερινότητα τόσο ίδια, αλλά ταυτόχρονα τόσο διαφορετική από τη δική μας. Οι αστροναύτες περνούν χρόνια εκπαίδευσης για τις αποστολές τους, τα οποία και πάλι δεν είναι αρκετά για να προσαρμοστούν στην απομόνωση, τη μοναξιά, τα υψηλά επίπεδα στρες και τον περιορισμένο χώρο. Το πρόγραμμα, ο σεβασμός και η συνεργασία ανάμεσα στα μέλη του πληρώματος αποτελούν απαραίτητα στοιχεία για την ομαλή συμβίωση υπό αυτές τις συνθήκες. Και, παρά τις αντιξοότητες, όνειρο κάθε αστροναύτη είναι να επιστρέψει ξανά μια μέρα στο Διάστημα.
Αναστασία Τεζάρη, φυσικός, υποψήφια διδάκτωρ Ιατρικής Φυσικής ΕΚΠΑ, μέλος της Ομάδας Κοσμικής Ακτινοβολίας ΕΚΠΑ
