Το τέλος κάθε χρονιάς σηματοδοτεί αναπόφευκτα ένα τέλος και μια αρχή. Τις ημέρες των γιορτών, ανάμεσα στα δώρα, στο φαγοπότι και στην πληρωμή των τελών κυκλοφορίας, οι άνθρωποι θυμούνται το όνειρο ενός ιδανικού εαυτού και καταστρώνουν λίστες με στόχους για την επίτευξή του. Θα περίμενε κανείς ότι το έθιμο είναι σύμπτωμα της σύγχρονης κοινωνίας, που δίνει έμφαση στην αποδοτικότητα και τη συνεχή αυτοβελτίωση, ωστόσο φαίνεται να έχει τις ρίζες του βαθιά μέσα στον χρόνο.
Όπως ο θεός Ιανός με τα δύο κεφάλια, έτσι κι εμείς στην αρχή του έτους κοιτάζουμε με μελαγχολία τη χρονιά που πέρασε και νιώθουμε την ανάγκη να ατενίσουμε τη νέα χρονιά με υποσχέσεις που θα μας επιτρέψουν να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας. Κυρίαρχη τάση η υπόσχεση για αναχαίτιση των βλαβερών συνηθειών μας. Θα κόψω το κάπνισμα, θα περιορίσω τα γλυκά, θα κάνω γυμναστική. Οι υποσχέσεις μας, παρότι θερμές στην αρχή, σβήνουν συνήθως κάπου στην πορεία. Κάτι συμβαίνει, κι αυτό που θα επιδιώκαμε με πάθος χάνεται σταδιακά κάτω από το βάρος της καθημερινότητας και της συνήθειας. Τελικά, γυρνάμε σ’ αυτό που είναι μέρος της καθιερωμένης ρουτίνας.
Είτε το καταλαβαίνουμε είτε όχι, η καθημερινότητά μας είναι γεμάτη από μικρές συνήθειες τις οποίες εκτελούμε αυτόματα, χωρίς καν να το σκεφτούμε - η ρουτίνα που ακολουθούμε το πρωί όταν ξυπνάμε, ο τρόπος που λούζουμε τα μαλλιά μας, οι κινήσεις που κάνουμε όταν μπαίνουμε στο αμάξι. Αν οι νέες συνήθειες χτίζονται δύσκολα, τότε πώς αποκτήσαμε όλες αυτές τις μικρές συνήθειες που είναι μέρος της καθημερινής μας ρουτίνας;
Τις περισσότερες φορές οι συνήθειες δημιουργούνται χωρίς να το συνειδητοποιούμε και εκτελούνται αυτόματα. Μας βοηθούν να κάνουμε όλα όσα χρειάζεται χωρίς να το σκεφτόμαστε, ελευθερώνοντας πόρους για άλλες διαδικασίες. Είναι ένα έξυπνο τρικ που ανέπτυξε ο εγκέφαλος ώστε να λειτουργεί πιο αποτελεσματικά. Έτσι μπορούμε, ενώ οδηγούμε μηχανικά προς τη δουλειά, να συντάσσουμε νοητά τη λίστα με τα δώρα που θα πάρουμε στους αγαπημένους μας. Οι συνήθειες, καλές και κακές, έχουν αποτελέσει αντικείμενο έρευνας φιλοσόφων, ψυχολόγων και νευροεπιστημόνων. Τελικά ποια είναι τα μυστικά για να δημιουργήσουμε μία νέα, επιθυμητή, συνήθεια;
Ο δρ Elliot Ludvig από το Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Warwick μαζί με ερευνητές από τα Πανεπιστήμια Princeton και Brown δημιούργησαν μια προσομοίωση σε υπολογιστή, ένα μοντέλο με το οποίο μελέτησαν τη συμπεριφορά ψηφιακών πειραματόζωων. Το μαθηματικό μοντέλο που ανέπτυξαν παρέχει ενδείξεις ότι για να δημιουργηθεί μια συνήθεια, είναι πιο σημαντική η επανάληψη της δράσης, παρά η ικανοποίηση που λαμβάνουμε από αυτή. Το σχετικό με την έρευνα άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Psychological Review» το 2019.
Η δρ Ann Graybiel, σήμερα καθηγήτρια στο ΜΙΤ (Massachusetts Institute of Technology), μελετά τον εγκέφαλο από τη δεκαετία του 1970. Οι μελέτες της ομάδας της εστιάζονται στα νευρωνικά δίκτυα που ενεργοποιούνται όταν μαθαίνουμε κάτι και στις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα όταν κάτι γίνεται συνήθεια, δηλαδή μια αυτοματοποιημένη διαδικασία. Μια διαδικασία τέτοιου τύπου, για παράδειγμα ο τρόπος που βουρτσίζουμε τα δόντια μας, αποτελείται από πολλά μικρά επιμέρους τμήματα τα οποία εκτελούμε χωρίς να το σκεφτόμαστε. Ο τρόπος όμως που ο εγκέφαλος ομαδοποιεί τα επιμέρους τμήματα δημιουργώντας μια αυτοματοποιημένη διαδικασία ρουτίνας παρέμενε άγνωστος. Σε έρευνά τους, που δημοσιεύτηκε το 2018 στο περιοδικό «Current Biology», η Ann Graybiel και η ομάδα της εντόπισαν εγκεφαλικά κύτταρα τα οποία σηματοδοτούν την αρχή και το τέλος μιας τέτοιας αυτοματοποιημένης διαδικασίας. Σε παλιότερες έρευνες η ομάδα είχε διαπιστώσει, μελετώντας πειραματόζωα, ότι στην αρχή της εκμάθησης μιας διαδικασίας υπήρχε συνεχής εκπομπή σημάτων στον εγκέφαλο των ποντικών, ωστόσο όταν οι ενέργειες άρχισαν να γίνονται συνήθεια, οι νευρώνες εξέπεμπαν σήματα μόνο στην αρχή και στο τέλος κάθε διαδικασίας. Αυτό σηματοδοτούσε την παγίωση μιας συνήθειας η οποία ήταν πλέον δύσκολο να αλλάξει.
Δεκαετίες ερευνών στο παρελθόν έχουν δείξει ότι η ισχύς μιας συνήθειας ενισχύεται μέσα από την επανάληψη μιας συμπεριφοράς μετά από ένα συγκεκριμένο ερέθισμα, συνήθως σε συγκεκριμένο πλαίσιο. Το ερέθισμα μαζί με τη συνέπεια στη δράση συνδυάζονται για να σχηματίσουν μια νέα συνήθεια. Αν, τέλος, συνδυάσουμε τη νέα συνήθεια με την αρχή ή το τέλος μιας συνήθειας που είναι ήδη παγιωμένη, έχουμε μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι για να αποκτήσουμε μια νέα συνήθεια υπάρχουν συγκεκριμένοι παράγοντες που παίζουν ρόλο: το ερέθισμα για δράση, το πλαίσιο και η επανάληψη. Ας πούμε, για παράδειγμα, ότι για τη νέα χρονιά θέλετε να περιορίσετε τις φρυγανιές που τρώτε και να εντάξετε περισσότερους κουραμπιέδες στη διατροφή σας. Έχετε ήδη τη συνήθεια κάθε απόγευμα μετά τη δουλειά να πίνετε ένα τσάι στην αγαπημένη σας πολυθρόνα, διαβάζοντας εφημερίδα. Συνοδεύετε το τσάι με μια φρυγανιά ολικής άλεσης. Αρχικά, την επόμενη φορά που θα πάτε σούπερ μάρκετ, μην αγοράσετε φρυγανιές. Στη συνέχεια τοποθετήστε δίπλα από την πολυθρόνα μια πιατέλα με σπιτικούς κουραμπιέδες. Αφήστε ένα σημείωμα στην πολυθρόνα που θα σας υπενθυμίζει την πρόθεσή σας να φάτε περισσότερους κουραμπιέδες. Συνοδεύστε το τσάι σας με έναν κουραμπιέ. Επαναλάβετε για όσες περισσότερες ημέρες μπορείτε. Συγχαρητήρια, αποκτήσατε μια νέα συνήθεια. Καλή χρονιά!
Οι υποσχέσεις για τη νέα χρονιά
Οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι ήταν οι πρώτοι άνθρωποι που συνόδευαν την αρχή της νέας χρονιάς με υποσχέσεις 4.000 χρόνια πριν την εποχή μας. Μάλιστα, ήταν από τους πρώτους λαούς που καταγεγραμμένα γιόρταζαν την αρχή του νέου έτους, παρ’ όλο που αυτό λάμβανε χώρα στα μέσα Μαρτίου και συνδεόταν με τη σπορά. Ως μέρος των εορτασμών οι άνθρωποι έκαναν υποσχέσεις στους θεούς, π.χ. ότι θα πληρώσουν τα χρέη τους ή θα επιστρέψουν ό,τι είχαν δανειστεί. Αν κρατούσαν τις υποσχέσεις τους, τότε οι θεοί θα ήταν καλοί μαζί τους στη νέα χρονιά. Μια παρόμοια πρακτική ακολουθούσαν και στην αρχαία Ρώμη, όταν ο Ιούλιος Καίσαρας καθιέρωσε την πρώτη Ιανουαρίου ως την αρχή της νέας χρονιάς. Ο Ιανουάριος πήρε το όνομά του από τον θεό Ιανό (Janus), τον θεό με τα δύο κεφάλια. Οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι ο Ιανός κοιτά τόσο πίσω στη χρονιά που πέρασε όσο και μπροστά στη νέα χρονιά και για τον λόγο αυτό προσέφεραν θυσίες αλλά και υποσχέσεις για καλή διαγωγή τη νέα χρονιά. Για τους πρώιμους χριστιανούς η πρώτη ημέρα του χρόνου έγινε η παραδοσιακή περίσταση για να αναλογιστούν τα λάθη τους και να πάρουν την απόφαση να γίνουν καλύτεροι στο μέλλον.
