Είναι πραγματικά εξαιρετικά εύκολο να ερμηνεύσουμε το παρελθόν με κριτήρια του δικού μας χρόνου και τόπου. Ακόμη πιο εύκολο είναι να θεωρήσουμε πως οι άνθρωποι σε κάθε χρόνο και τόπο αντιλαμβάνονταν κάποιες αξίες με τον τρόπο που τις αντιλαμβανόμαστε «εμείς». Στα δύο προηγούμενα άρθρα είδαμε πώς η έννοια της ωφελιμότητας είχε διαφορετικό περιεχόμενο από αυτό που της αποδίδουμε σήμερα. Υπάρχει και μία άλλη έννοια, η οποία συνδέεται άρρηκτα με την ωφελιμότητα, όσον αφορά τουλάχιστον τις επιστήμες, την τεχνολογία και γενικότερα την παραγωγή γνώσης. Σήμερα θεωρούμε πως αυτό που είναι ωφέλιμο είναι και προοδευτικό. Η έννοια, δηλαδή, της ωφελιμότητας συνεπάγεται την πρόοδο. Γιατί να επινοήσουμε κάτι αν αυτό δεν μας οδηγεί σε ένα καλύτερο -άρα ωφέλιμο- μέλλον; Ας μιλήσουμε, επομένως, για την πρόοδο.
Το βέλος της προόδου
Στην Ιστορία των Επιστημών αποτελεί κοινό τόπο ότι δεν έχει νόημα να συζητάμε για την πρόοδο όταν εξετάζουμε τους όρους συγκρότησης παραγωγής γνώσης σε διαφορετικές εποχές και περιοχές. Πριν πούμε γιατί δεν το κάνουμε αυτό, ας δούμε τη στερεοτυπική θεώρηση του όρου όπως αυτή είναι οικεία στη δημόσια σφαίρα. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα εμφανίστηκε ένα πλαίσιο ερμηνείας των ιστορικών γεγονότων σύμφωνα με το οποίο η Ιστορία γίνεται αντιληπτή ως μια αναπόφευκτη πορεία προς την πρόοδο. Ακόμη και ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) υποστήριζε ότι η ανθρωπότητα κινείται αναπόφευκτα προς την αταξική κοινωνία, η οποία θα αποτελέσει την ιδεατή τελική κοινωνία. Μια παρόμοια ιδέα εντοπίζεται στα περίφημα τρία στάδια του θετικιστή φιλοσόφου Auguste Comte (1798-1857), ο οποίος υποστήριξε ότι «κάθε κλάδος της γνώσης μας… διέρχεται από τρεις διαδοχικές περιστάσεις: τη θεολογική ή φανταστική∙ τη μεταφυσική ή αφηρημένη∙ και την επιστημονική ή θετική». Με απλά λόγια, μια διάχυτη πεποίθηση που υπάρχει μέχρι και σήμερα είναι ότι η πορεία της ανθρώπινης Ιστορίας είναι αναπόφευκτα προοδευτική και κάθε μέρα είναι καλύτερη από την προηγούμενη. Είναι καλύτερη γιατί η επιστήμη, η οποία ανέκαθεν είχε ως στόχο την πρόοδο, διαρκώς βελτιώνεται. Αυτή η θέαση της Ιστορίας είναι πλέον ξεπερασμένη μεταξύ των επαγγελματιών ιστορικών. Ωστόσο, συνεχίζει να τροφοδοτεί εκλαϊκευτικές ιστορίες της επιστήμης και νεοσυντηρητικές ερμηνείες της σύγχρονης Ιστορίας.
Η ιστορική ενδεχομενικότητα της προόδου
Αρχικά, ας εξετάσουμε κατά πόσο η ίδια η έννοια της «προόδου» είχε πάντα την ίδια σημασία. Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274), φιλόσοφος και θεολόγος της Καθολικής Εκκλησίας, ο οποίος άσκησε τεράστια επιρροή για αρκετούς αιώνες, είχε αναφερθεί στην πρόοδο (profectus) στο πιο γνωστό κείμενό του, το «Summa Theologiae». Όλες οι αναφορές του στην έννοια της προόδου σχετίζονταν με την προσωπική πρόοδο προς την αρετή. Αυτή η ιδέα της προόδου εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο μιας γενικής τελεολογίας, συνηθισμένη σε αρκετά κλασικά σχολεία και στη μεσαιωνική θεολογία, σύμφωνα με την οποία οι στοχοθετημένες οντότητες κινούνται φυσικά προς τον σκοπό τους. Αυτή η ιδέα της προόδου είχε άμεση σχέση με τους σκοπούς που θεωρούσαν όλοι οι διανοητές ότι υπάρχουν μέσα στους ανθρώπους αλλά και σε ολόκληρη τη φύση. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας και στωικός φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος σημείωνε: «Αυτό που είναι ο σκοπός της κατασκευής κάθε πράγματος και ο προορισμός αυτής της κατασκευής είναι ο προορισμός της προόδου του∙ ο προορισμός της προόδου του είναι αυτός στον οποίο βρίσκεται ο σκοπός του∙ όπου βρίσκεται ο σκοπός του είναι εκεί που βρίσκονται το πλεονέκτημα και η καλοσύνη κάθε πράγματος». Επομένως, η ανθρώπινη πρόοδος γινόταν αντιληπτή ως η φυσική κίνηση καθενός ατόμου ξεχωριστά προς τους στόχους της σοφίας και της αρετής. Ο φυσικός κόσμος αποτελεί το πλαίσιο όπου συντελείται η πρόοδος, παρέχει υλικά πλεονεκτήματα για τους ανθρώπους, καθώς επίσης και επαρκή εμπόδια που αποτελούν κίνητρο για την ηθική και διανοητική τους εξέλιξη.
Η πρόοδος, από την αρχαιότητα έως τις αρχές του 17ου αιώνα, γινόταν αντιληπτή ως μια κίνηση του ανθρώπου που αφορούσε αυτόν ατομικά και περιοριζόταν σε κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Ο άνθρωπος προόδευε όσο ζούσε και αυτή η πρόοδος είχε αποκλειστικά ηθικά και διανοητικά χαρακτηριστικά. Μετά τις νέες μεθόδους μελέτης της φύσης κατά τον 17ο αιώνα -πειραματική μέθοδος, ταξινόμηση, μαθηματικοποίηση της φύσης-, η έννοια της προόδου άρχισε να αλλάζει περιεχόμενο. Η πρόοδος άρχισε να γίνεται συνώνυμη με τη συγκρότηση ενός νέου σώματος γνώσης που θα αφορούσε όλη την ανθρωπότητα και όχι απλώς τον καθένα ξεχωριστά. Πλέον, κάθε άνθρωπος απλώς τοποθετούσε ένα λιθαράκι σ’ αυτό το σώμα γνώσης, το οποίο παραδόξως προερχόταν από τα ιστορικά υποκείμενα, αλλά την ίδια στιγμή ήταν σαν να τα υπερβαίνει και να κινεί το όχημα της Ιστορίας. Τι ειρωνεία! Η γνώση, η οποία προέρχεται από ένα σύνολο ανθρώπων, πλέον άρχισε να αποτελεί ένα τεράστιο αποθετήριο το οποίο δεν ανήκε στον δημιουργό του. Ανήκε στις «αόρατες» δυνάμεις της Ιστορίας.
Από την «πρόοδο» του ανθρώπου στην «πρόοδο» της επιστήμης
Η ιδέα της προόδου μετά τον 17ο αιώνα μετατοπίστηκε από τη σφαίρα του ατόμου στον ιστορικό χώρο - μια περιοχή που κατοικείται από τις νεοσύστατες έννοιες της «επιστήμης» και της «θρησκείας». Σ’ αυτή τη νέα αντίληψη η πρόοδος δεν δεσμεύεται πλέον μέσα στο σχετικά μικρό χρονικό διάστημα της ζωής του ατόμου και οι επιστήμες, όπως και οι θρησκείες, προσδιορίζονται με μια εντελώς διαφορετική αντίληψη για την ανθρώπινη πρόοδο, καθώς αποτελούν παράδειγμα μιας μακροπρόθεσμης και άνευ τέλους ιστορικής εξέλιξης. Σ’ αυτή τη διαδικασία θα αποκτήσει και η φύση έναν νέο ρόλο. Δεν θα αποτελεί απλώς το φόντο στο οποίο διαμορφώνεται η ανθρώπινη πρόοδος, αλλά θα γίνει η ίδια το υποκείμενο της βελτίωσης. Ο άνθρωπος πλέον δεν αντιλαμβάνεται την επιστήμη και τη θρησκεία ως ασκήσεις που θα τον βελτιώσουν ηθικά και διανοητικά. Αντιθέτως, η επιστήμη και η θρησκεία αποτελούν εξωτερικά και αυτόνομα σώματα γνώσης, το καθένα με τα δικά του χαρακτηριστικά, τα οποία έχουν συγκεκριμένους κανόνες και οι άνθρωποι συμμορφώνονται, ή όχι, σ’ αυτούς. Πλέον αυτοί οι κανόνες είναι ανεξάρτητοι από τους ανθρώπους. Εκεί που κάποτε βρίσκονταν αξίες και αρετές ενσωματωμένες στον άνθρωπο, πλέον βρίσκονται υποκείμενα που επιλέγουν από ποιο σώμα γνώσης θα αντλήσουν την αλήθεια για τον κόσμο.
Ποια είναι, επομένως, η τελική μεταμόρφωση της προόδου; Η πρόοδος κάποτε γινόταν αντιληπτή ως η πρόοδος προς έναν συγκεκριμένο σκοπό. Τώρα έχει γίνει αυτοσκοπός. Χωρίς στόχο, η πρόοδος είναι απλώς μεταβολή ή αλλαγή. Καταλαβαίνουμε, επομένως, τους δύο σημαντικότερους λόγους για τους οποίους ένας ιστορικός δεν μπορεί να αντιληφθεί την επιστήμη ως μια διαρκή πρόοδο. Πρώτον, από τη στιγμή που η επιστήμη δεν είχε πάντα την ίδια μορφή, δεν έχει νόημα να της αποδώσουμε μια αξία που ανήκει στη σημερινή επιστήμη. Δεύτερον, από τη στιγμή που η πρόοδος είχε εντελώς διαφορετικό νόημα σε διαφορετικές εποχές, δεν μπορούμε για κανέναν λόγο να αξιώνουμε ότι η Ιστορία ήταν πάντα προοδευτική. Άλλωστε, οι άνθρωποι δίνουν νόημα στις ιστορίες τους. Και χωρίς ανθρώπους τι είδους Ιστορία μπορούμε να έχουμε;
Δημήτρης Πετάκος
