«Τι κακό υπάρχει στο να είναι εφαρμοσμένη η επιστήμη ή ακόμη και επικερδής;»
«Κανένα, αρκεί το κίνητρο να είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Σ’ αυτό έγκειται ο σκοπός της επιστήμης».
«Ενδιαφέρουσα άποψη εκ μέρους κάποιου που κάνει σταυροφορία ενάντια στα δεινά της τεχνολογίας, πάτερ Τζος».
«Δεν είμαι κατά της τεχνολογίας, δόκτωρ. Είμαι κατά αυτών που τη θεοποιούν εις βάρος της ανθρώπινης αλήθειας».
Όψεις της επιστήμης στη νεωτερικότητα
Ο παραπάνω διάλογος είναι από την ταινία «Contact» («Επαφή») του Ρόμπερτ Ζεμέκις (1997). Ο διάλογος γίνεται ανάμεσα σε έναν τεχνοκράτη επιστήμονα και έναν πάστορα που εκπροσωπεί την πλευρά της θρησκείας. Ωστόσο, ο πάστορας δεν είναι θρησκόληπτος ή φανατικός, αλλά θεωρεί ότι η επιστήμη και η θρησκεία μοιράζονται κοινούς σκοπούς, που δεν είναι άλλοι από την αναζήτηση της αλήθειας. Σε παλιότερο άρθρο είχαμε κάνει αναφορά και στο εξαιρετικό δοκίμιο του Ανρί Πουανκαρέ «Η αξία της επιστήμης» (1904). Ο Γάλλος φυσικός και φιλόσοφος σημειώνει το εξής: «Ο άνθρωπος της επιστήμης δεν μελετά τη φύση διότι κάτι τέτοιο είναι χρήσιμο. Τη μελετά διότι του αρέσει και του αρέσει διότι η φύση είναι όμορφη... Αναφέρομαι σ’ εκείνη την πιο κρυφή ομορφιά που εκπορεύεται από την αρμονική τάξη των μερών και που μπορεί να γίνει αντιληπτή από την ευφυΐα».
Ακόμη κι αν δεν έχετε δει την ταινία ή δεν έχετε διαβάσει Πουανκαρέ, είναι βέβαιο ότι δεν αντικρίζετε κάτι πρωτόγνωρο σ’ αυτές τις απόψεις. Οι άνθρωποι της νεωτερικότητας και, πιο συγκεκριμένα, του 21ου αιώνα είμαστε εξαιρετικά εξοικειωμένοι με τις συζητήσεις σχετικά με το πόσο ωφέλιμη είναι η επιστήμη αλλά και με το ότι αυτή η ωφελιμότητα πηγάζει από μια «ρομαντική» τάση του ανθρώπου να αναζητά την αλήθεια και την αρμονία. Επίσης, είμαστε εξοικειωμένοι και με τη δεοντολογική «διαφωνία» μεταξύ ωφέλιμης επιστήμης ή «αγνής» αναζήτησης της αλήθειας για τον κόσμο. Ο ιστορικός, αναπόφευκτα, θα αναρωτηθεί: άνθρωποι διαφορετικών εποχών μοιράζονται την ίδια πεποίθηση; Θεωρούσαν, δηλαδή, ότι η επιστήμη είναι η αναζήτηση της αλήθειας του κόσμου που, παρεμπιπτόντως, μπορεί να έχει και ένα ωφέλιμο αποτύπωμα στην καθημερινότητά μας; Διαφωνούσαν πάντα για ποιο από τα δύο χαρακτηριστικά είναι πιο σημαντικό; Ας δούμε μερικά παραδείγματα.
Όψεις της ωφελιμότητας στην πρώιμη νεότερη περίοδο
Σε μια πραγματεία που έγραψε για το «Edinburgh Review» το 1837, ο ποιητής, πολιτικός και ιστορικός Τόμας Μπάμπινγκτον Μακόλεϊ έκανε μια ενδιαφέρουσα αξιολόγηση σχετικά με τη γενική κατεύθυνση της νέας φιλοσοφίας του Φράνσις Μπέικον (1561 - 1626) και πώς διαφοροποιούταν από όσα είχαν προηγηθεί: «Δύο λέξεις αποτελούν το βασικό στοιχείο της βακωνικής διδασκαλίας, Ωφελιμότητα και πρόοδος. Η αρχαία Φιλοσοφία απαξίωνε να είναι ωφέλιμη και ήταν ικανοποιημένη να είναι στάσιμη. Κατά κύριο λόγο, ασχολήθηκε με θεωρίες ηθικής τελείωσης. (...) Δεν μπορούσε να καταδεχτεί το ταπεινό καθήκον να υπηρετεί την αρωγή των ανθρώπων». Επομένως, με τον Μπέικον έχουμε μια νέα επιστήμη, την ωφέλιμη. Το ερώτημα είναι: όλοι όσοι μελετούσαν τη φύση επιθυμούσαν μια γνώση ωφέλιμη για την κοινωνία με την έννοια που εννοούμε σήμερα το «ωφέλιμο»; Τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά από το πώς μας τα παρουσιάζει ο Μακόλεϊ.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σάτιρα του Τζόναθαν Σουίφτ για την πειραματική επιστήμη της Βασιλικής Εταιρείας, η οποία παρουσιάζεται στα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ». Στο ταξίδι του προς τη Λαπούτα, ο Γκιούλιβερ επισκέπτεται τη μεγάλη ακαδημία του Λαγκάδο, όπου συναντά μερικούς περίεργους χαρακτήρες, οι οποίοι ασχολούνται με μια ποικιλία απίθανων έργων - εξαγωγή ηλιαχτίδων από αγγούρια, μαλάκωμα μαρμάρου για να χρησιμοποιείται στα μαξιλάρια, παραγωγή έγχρωμου υφάσματος από ιστούς αράχνης, κατασκευή σπιτιών από την οροφή προς τα κάτω και πολλά άλλα σχέδια για τα οποία ο Γκιούλιβερ ομολογεί με ειλικρίνεια ότι «δεν είναι αρκετά ικανός να κατανοήσει». Οι περιπαικτικές παρατηρήσεις του Σουίφτ για την έπαρση της νέας πειραματικής επιστήμης αποτελεί, ενδεχομένως, την πιο γνωστή περίπτωση επίθεσης στην ωφελιμότητα των επιστημών, παρ’ όλο που αυτές οι παρατηρήσεις δεν ήταν ούτε πρωτοφανείς ούτε ασυνήθιστες. Στα μέσα του 17ου αιώνα, ο Τζέιμς Χάρινγκτον (1611 - 1677) είχε γράψει για την πειραματική λέσχη της Οξφόρδης (έναν πρόδρομο της Βασιλικής Εταιρείας) ότι ήταν «καλοί σε δύο πράγματα, να συρρικνώσουν ένα κράτος και να πολλαπλασιάσουν μια ψείρα». Ο θεολόγος της Οξφόρδης Ρόμπερτ Σάουθ (1634 - 1716), ο οποίος ομοίως δεν εντυπωσιάστηκε από τις μελέτες με το μικροσκόπιο του Ρόμπερτ Χουκ, του Χένρι Πάουερ και άλλων, παρατήρησε με οξυδέρκεια ότι τα μέλη της Βασιλικής Εταιρείας «δεν θαυμάζουν τίποτα πέρα από ψύλλους, ψείρες και τους εαυτούς τους». Ακόμη και ο βασιλιάς της Αγγλίας στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, ο Κάρολος ΙΙ, λέγεται ότι γέλασε πολύ δυνατά με τα κατορθώματα των αρχικών μελών, που φαίνονταν να απασχολούνται με τόσο ανούσιες δραστηριότητες όπως «τη ζύγιση του αέρα».
Επομένως, το πρώτο πράγμα που μας έρχεται να πούμε είναι ότι η ωφελιμότητα, έτσι όπως την εννοούμε σήμερα τουλάχιστον, δεν αποτελούσε πάντα σκοπό της επιστήμης. Αυτό είναι αλήθεια. Όμως, κανείς έως τον 17ο αιώνα, όταν προέκυψαν δηλαδή μερικοί μυστήριοι διανοητές που μελετούσαν τις ψείρες ή ζύγιζαν τον αέρα, δεν είχε σκεφτεί ότι η επιστήμη θα μπορούσε να είναι χρήσιμη; Αυτό το απλό ερώτημα μας φέρνει αντιμέτωπους με μια αναγκαστική διερεύνηση των όρων «επιστήμη» και «ωφελιμότητα». Είχαν και οι δύο πάντα την ίδια σημασία; Με την επιστήμη έχουμε ασχοληθεί σε αρκετά άρθρα και έχουμε επιχειρήσει να αναδείξουμε την πολυσημία και τους διαφορετικούς όρους συγκρότησης και αναφοράς που είχε σε διαφορετικές περιόδους ή και σε διαφορετικούς τόπους. Θα σταθούμε, επομένως, στον όρο της «ωφελιμότητας». Έως τώρα, έχουμε καταλήξει σε δύο σημαντικά συμπεράσματα. Κατά τον 17ο αιώνα, αναδύεται μια νέα ωφελιμότητα, εκείνη του Μπέικον, που μοιάζει αρκετά με τη σημερινή. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι πως η βακωνική ωφελιμότητα δεν είναι αυτονόητη για τους σύγχρονους του Μπέικον και επιδέχεται κριτικής. Γιατί να συμβαίνει αυτό; Μήπως οι άνθρωποι δεν ήθελαν να ωφελούνται από τη νέα γνώση; Δύσκολα θα απαντούσε κάποιος καταφατικά σ’ αυτό. Επομένως, το πιθανότερο είναι ότι αντιλαμβάνονταν με διαφορετικούς όρους έως τότε αυτόν τον όρο ή ότι και η βακωνική ωφελιμότητα είχε διαφορετικό περιεχόμενο από εκείνο που της αποδίδουμε. Το ερώτημα που θα θέσουμε και θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο επόμενο άρθρο είναι: τι ήταν αυτό που θεωρούσαν οι άνθρωποι ωφέλιμο έως τον 17ο αιώνα; Ας δώσουμε ένα στοιχείο για το επόμενο άρθρο. Ο Τζόζεφ Γκάνβιλ, μέλος της Βασιλικής Εταιρείας στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, επισήμανε ότι «η αληθινή Φιλοσοφία (...) θα βοηθήσει και θα προάγει την αρετή μας και την ευτυχία μας και θα μας οδηγήσει να ζήσουμε σύμφωνα μ’ αυτή». Με τον όρο «αληθής» εννοεί τη νέα Πειραματική Φιλοσοφία που ασχολείται με αληθινά πράγματα, παρά με έννοιες ή ορισμούς.
Δημήτρης Πετάκος
