«[...] Η μέθοδος να προκαλέσω στείρωση του θηλυκού οργανισμού χωρίς εγχείρηση, που εγώ έχω ανακαλύψει [...] συντελείται με μια και μοναδική εισδοχή ένεσης από την είσοδο της μήτρας και μπορεί να εφαρμοστεί κατά τις συνήθεις, γνωστές σε όλους τους γιατρούς γυναικολογικές εξετάσεις [...] Η μέθοδός μου μπορεί να αντικαταστήσει τις συνήθεις εξαναγκαστικές στειρώσεις μέσω εγχείρισης, οι οποίες στειρώσεις ενδείκνυνται για την καθαρότητα της φυλής και εφαρμόζονται γενικώς μετά από τη δημοσίευση του «Νόμου περί Κληρονομικής Υγείας» του 1933 [...] Αν η μέθοδος εφαρμοστεί από έναν καλά εξειδικευμένο γιατρό, σε έναν χώρο που είναι κατάλληλα εξοπλισμένος τότε θα μπορούν πιθανότατα να στειρωθούν μερικές εκατοντάδες, αν όχι και 1.000, σε μια μέρα». Αυτά γράφει ο γιατρός Καρλ Κλάουμπεργκ, υπεύθυνος για την Πολιτική Πειραμάτων των Ες-Ες στο Μπλοκ 10 του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς - Μπίκερναου, σε επιστολή του προς τον Ανώτατο Αρχηγό (Reichsführer) των Ες - Ες Χάινριχ Χίμλερ, στις 7 Ιουνίου 1943.
Ο αρχηγός των Ες-Ες παρέχει στον Κλάουμπεργκ κάθε δυνατή υλικοτεχνική υποδομή, καθώς το Γ΄ Ράιχ έθετε ως προτεραιότητα να γίνει εφικτή μια μόνιμη και οικονομική μέθοδος, με την εφαρμογή της οποίας γόνιμες γυναίκες που ανήκουν στην κατηγορία των «φυλετικά κατώτερης ποιότητας γυναικών» να στειρώνονται μαζικά, άμεσα και αποτελεσματικά χωρίς οι ίδιες να το αντιλαμβάνονται. Η μέθοδος του Κλάουμπεργκ απαιτούσε υστεροσαλπιγγογραφίες, και έτσι εξελιγμένα μηχανήματα της Siemens παραλήφθηκαν από το Μπλοκ 10. Η τεχνολογική εκπαίδευση του ναζιστικού ιατρικού προσωπικού και των αιχμαλώτων συνεργατών του γινόταν συχνά από στελέχη και τεχνικούς της εταιρείας. Σύμφωνα με το σχέδιο της «Αρνητικής Πληθυσμιακής Πολιτικής», έπρεπε να αποδυναμωθεί και να καταστραφεί η «βιολογική δύναμη» κατώτερων πληθυσμιακών ομάδων καταρχάς της Α. Ευρώπης, όπως οι Πολωνοί, οι Ρομά και ασφαλώς οι Εβραίοι όπου και αν εντοπίζονταν. Ιδιαίτερα για τους Εβραίους, τον Ιανουάριο του 1942, άρχισε να εφαρμόζεται η φρικώδης «Τελική Λύση», καθώς η αρχή ήδη εμπεριείχε το τέλος.
Η φυλετική καθαρότητα με εργαλείο τη γενετική επιστήμη ενδιέφεραν με εμμονικό τρόπο τον Χίτλερ και τους στρατευμένους στον ναζισμό. Δεν λέμε κάτι πρωτότυπο και όλοι λίγο πολύ έχουμε γνώση των απάνθρωπων πειραμάτων που πραγματοποιήθηκαν από τους Ναζί με κατεύθυνση την ευγονική και την κυριάρχηση του μυθικού ρατσιστικού κατασκευάσματος της άριας φυλής. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τα γενετικά πειράματα με τα δίδυμα αδέλφια του «Άγγελου του Θανάτου» Γιόζεφ Μένγκελε και τη γνωστή, από τα σωζόμενα αρχεία, συνεργασία του με την IG Farben - Bayer. Ο ίδιος ήταν μεταξύ των Ναζί γιατρών που έδρασαν στο Άουσβιτς. Στην εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία, τον Ιούλιο του 1933, επιβάλλεται ο «Νόμος περί Κληρονομικής Υγείας», σύμφωνα με τον οποίο άνθρωποι με πραγματικές ή κρινόμενες από το καθεστώς ως σωματικές ή ψυχικές αναπηρίες υποβλήθηκαν σε αναγκαστική στείρωση ή δολοφονήθηκαν με ιατρική επέμβαση. Ας σημειωθεί ότι η μαζική στείρωση και η εξόντωση αφορούσαν, καταρχάς, τον ίδιο τον γερμανικό πληθυσμό, προκειμένου να παρεμποδιστούν γεννήσεις με κληρονομικές ασθένειες. Η ευθανασία, επίσης, εφαρμόσθηκε σε ομοφυλόφιλους και αντιφρονούντες.
Συνοδοιπόρος μας στην παρούσα αναφορά είναι το βιβλίο του Hans - Joachim Lang με τίτλο Οι γυναίκες του μπλοκ 10, Ιατρικά πειράματα στο Άουσβιτς, το οποίο εκδόθηκε στα ελληνικά φέτος από τις εξαιρετικά αξιόπιστες εκδόσεις University Studio Press. Από αυτό, αλιεύσαμε και το παραπάνω απόσπασμα της επιστολής του Κλάουμπεργκ. Ο Lang εστιάζει στις 800 Εβραίες διαφόρων εθνικοτήτων (Γερμανίδες, Πολωνές, Ολλανδές, Γαλλίδες, Βελγίδες, Γιουγκοσλάβες, Ελληνίδες) που αποτέλεσαν τα ανθρώπινα υποκείμενα των βασανιστικών πειραμάτων, τα οποία διεξήγαγαν οι επιστήμονες των Ες-Ες. Αν και, όπως ήταν αναμενόμενο, ο συγγραφέας κατόρθωσε να συναντήσει λίγες από τις επιζήσασες γυναίκες αυτοπροσώπως, ερεύνησε ενδελεχώς τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στο Μπλοκ 10, μελετώντας τεκμηριωμένα τις μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων, τις δικογραφίες, τα ιατρικά ιστορικά, τους υπηρεσιακούς φακέλους, τις αυτοβιογραφίες, τις συνεντεύξεις και τα πρωτόκολλα συνομιλιών. Τα στοιχεία και οι λεπτομέρειες που παραθέτει με αξιοθαύμαστη (λόγω της φύσης του θέματος) αντικειμενικότητα είναι αδιαμφισβήτητα και η μέθοδος, που ακολουθείται, πληροί όλα τα κριτήρια της σύγχρονης ιστοριογραφίας.
Σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες περιπτώσεις, που εμπεριέχονται στην έρευνα του Lang, εξαιτίας του προαναφερόμενου ρατσιστικού νόμου του 1933, στο πλαίσιο της «Εθνικοσοσιαλιστικής Πολιτικής Υγείας», περίπου 400.000 γυναίκες και άντρες στειρώθηκαν. Επίσης, περίπου 100.000 ασθενείς οδηγήθηκαν σε νεοσύστατα κεκαλυμμένα ιδρύματα θανάτωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το «Τοπικό Ψυχιατρείο» στη Σβαίμπισε Αλμπ, στο οποίο με εντολή του Χίτλερ επιλέχθηκαν το 1940 πάνω από 10.000 άτομα από τα ιδρύματα της Βυρτεμβέργης για να θανατωθούν με μονοξείδιο του άνθρακα. Ο διευθύνων γιατρός του συγκεκριμένου «ψυχιατρείου» ήταν ο Χορστ Σούμαν, ο οποίος πρωταγωνίστησε, όπως και ο Κλάουμπεργκ, στα ιατρικά πειράματα του Άουσβιτς αλλά με διαφορετική μέθοδο. Μόνο στο ελάχιστο χρονικό διάστημα από τον Ιούνιο 1940 έως τον Αύγουστο 1941, στη Σαξονία, δολοφονούνται 13.720 ασθενείς, 1.000 εκ των οποίων χάνουν τη ζωή τους με την καθοδήγηση του Σούμαν. Το καλοκαίρι του 1941, ο Σούμαν βρίσκεται στο Άουσβιτς και εξακολουθεί να εκτελεί με τον ίδιο τρόπο, στέλνοντας για θανάτωση στο ίδρυμα του Ζοννεστάιν εκατοντάδες ανθρώπων που κρίθηκαν ως «μη θεραπεύσιμοι» ή ανίκανοι για εργασία. Το καλοκαίρι του 1942 η Καγκελαρία του «Φύρερ» στέλνει οδηγία στον Σούμαν, προκειμένου να δοκιμάσει την αποτελεσματικότητα των στειρώσεων μέσω ακτίνων Ραίντγκεν σε Εβραίες/ους κρατούμενες/ους του Άουσβιτς-Μπίκερναου.
Στην πραγματικότητα, το ναζιστικό καθεστώς αναζητούσε μια άμεση, οικονομική, έγκυρη μέθοδο μόνιμης στείρωσης των «κατώτερων πληθυσμών». Οι μέθοδοι εξελίσσονταν παράλληλα από τους δυο γιατρούς. Ο Καρλ Κλάουμπεργκ, γνωστός γυναικολόγος της εποχής εθεωρείτο ως ο κορυφαίος ερευνητής στην περιοχή της «σεξουαλικής γυναικείας ορμόνης», του διαχωρισμού της προγεστερόνης και των οιστρογόνων, της στείρωσης και της θεραπείας στείρωσης, οφειλόμενης σε ορμόνες. Τον καλούσαν μάλιστα όταν οι «άριοι» γάμοι δεν απέδιδαν απογόνους. Το Μπλοκ 10 αποτέλεσε την κύρια βάση της εγκληματικής του δράσης. Η ενέσιμη μορφή της στείρωσης βασιζόταν στην επαναλαμβανόμενη έκχυση στη μήτρα -και κατά συνέπεια εξάπλωση στις σάλπιγγες- φορμόλης, διάφορων άλλων καυστικών (και σκιαγραφικών ουσιών για τις ακτινοσκοπήσεις) με σύριγγα 30 εκατοστών χωρίς αναισθησία, όταν έτσι απαιτούσε η έρευνα και βεβαίως χωρίς ενημέρωση για τη φύση του πειράματος. Οι ουσίες προέρχονταν από τα εργαστήρια της εταιρείας Schering AG. Το πείραμα αποσκοπούσε είτε στο κλείσιμο των σαλπίγγων, είτε στη συγκόλληση των τοιχωμάτων των ωοθηκών μεταξύ τους, ώστε τα ωάρια να μην μπορούν να γλιστρούν στη μήτρα. Η Αουγκούστα Νάθαν περιγράφει με ακριβή τρόπο: «Όλα τα αισθήματα διαλύονταν μέσα στους φρικτούς πόνους, το μόνο που μπορούσε να σκεφτεί κανείς ήταν: κρατήσου γερά, μην αφήσεις να σε εξοντώσουν. Αλλά και μετά από αυτό, δεν είχες ούτε ίχνος δύναμης να κάνεις άλλες σκέψεις, ήσουν ήδη τόσο συνηθισμένη στους εξευτελισμούς και στην κακομεταχείριση, που δεν είχε πια τίποτα σημασία, όλα τα καταβρόχθιζε η ανάγκη της απλής ύπαρξης». Να προσθέσουμε ότι η οποιαδήποτε άρνηση της αιχμάλωτης θα την οδηγούσε αμέσως στο Μπίκερναου, όπου την περίμενε ο θάλαμος αερίων. Στο Μπλοκ 10 γίνονταν επανειλημμένως και αιμοληψίες με μεγάλες ποσότητες αίματος (έως και 300 κ.ε.). Τα δείγματα έφθαναν στο «Ινστιτούτο Υγιεινής» των ενόπλων Ες-Ες στο Βερολίνο. Παράλληλα, φυλετικοί ερευνητές της οργάνωσης των Ες-Ες «Κληρονομιά των Προγόνων», οι οποίοι επεξεργάζονταν μια ανθρωπολογική επιστήμη εθνικοσοσιαλιστικού τύπου για τους ασιατικούς λαούς, επισκέπτονταν το Μπλοκ 10 για να εξετάσουν Εβραίες συγκεκριμένης καταγωγής.
Ο Χορστ Σούμαν αναλαμβάνει το Μπλοκ 30 το φθινόπωρο του 1942 όταν πλέον οι μεταγωγές των Εβραίων στο Άουσβιτς είναι μαζικότερες από ποτέ. Η Σόνια Φίσμαν εξιστορεί: «Στην αρχή όλες αναρωτιούνταν τι επρόκειτο να φέρουν στο Μπλοκ. Έπειτα έφεραν αυτά τα μηχανήματα της Siemens». Όπως καταγράφει ο Lang, σύμφωνα με τις καταθέσεις κατά την ποινική διαδικασία εναντίον του Χορστ Σούμαν, με εντολή των κεντρικών γραφείων της εταιρείας στο Βερολίνο μεταφέρθηκαν δυο μηχανήματα ακτινοβολιών Ραίντγκεν στο Μπλοκ 30. Ο αρμόδιος ανώτερος μηχανολόγος της Siemens Χέρμαν Λουφτ κατέφθασε στο στρατόπεδο για να εκπαιδεύσει τον Σούμαν στα μηχανήματα αυτά, τα οποία ήταν διαφορετικά από τα παλαιότερα και είχαν τη δυνατότητα να ακτινοβολούν τόσο εσωτερικά όσο και επιφανειακά το σώμα. Ο Σούμαν επιδίωκε να στειρώσει με αυτόν τον τρόπο όσο το δυνατόν περισσότερους αιχμαλώτους Εβραίους και των δυο φύλων, χωρίς όμως να μειωθεί η εργατική τους δύναμη. Εξάλλου, είναι γνωστός ο κυνισμός της επιγραφής στην πύλη του Άουσβιτς με το σύνθημα «Η εργασία απελευθερώνει». Ο ίδιος προωθούσε στα κρεματόρια άτομα ανίκανα προς εργασία ή όσα θεωρούσε «μη θεραπεύσιμα». Οι ακτινοβολίες στα γεννητικά όργανα ήταν επαναλαμβανόμενες και με αυξανόμενες δόσεις προκειμένου ο Ναζί γιατρός να φτάσει στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Πρώτοι ακτινοβολήθηκαν 350 κρατούμενοι. Εμετός, δυνατοί πόνοι και αλλαγές στο σώμα ήταν μερικά από τα συμπτώματα που άρχισαν σύντομα να εμφανίζονται. Το πείραμα και εδώ παραμένει απολύτως μυστικό, ενώ η ιατρική ομάδα του Σούμαν κάνει λόγο προς τα έξω για εξεταζόμενες θεραπείες του καρκίνου. Σε ερώτηση του Λούντβιχ Γκερ, μηχανικού της Siemens, για το πότε περιμένουν τα πρώτα αποτελέσματα ο Σούμαν απαντά ότι δεν έχει βέβαιη πρόβλεψη επειδή «όλοι οι πρώτοι 350 έχασαν τη ζωή τους». Βεβαίως, εκτός από τη βολή ακτίνων οι εγχειρητικές ευνουχιστικές επεμβάσεις του Σούμαν εξακολουθούσαν να συμβαίνουν.
Ο Lang δεν σταματά την έρευνά του στους Κλάουμπεργκ και Σούμαν. Αναφέρεται, βασισμένος σε αδιάσειστα ντοκουμέντα, σχεδόν σε ολόκληρο το εύρος των ιατρικών βασανιστηρίων που υπέστησαν από το σύνολο των γιατρών του Ράιχ οι άνθρωποι - πειραματόζωα στο Άουσβιτς. Σπουδαίο, επίσης, είναι ότι προσπαθεί να ανακαλύψει τα πρόσωπα που βρίσκονται πίσω από τα χαραγμένα νούμερα στα χέρια των κρατουμένων. Να ανακαλύψει πόσες γυναίκες του Μπλοκ 10 επιβίωσαν και πώς πορεύτηκαν μετά την απελευθέρωση με τις αθεράπευτες σωματικές και ψυχικές βλάβες που είχαν υποστεί κατά την κράτησή τους. Δίνει επιτέλους φωνή σε αυτές τις γυναίκες, ώστε να διηγηθούν οι ίδιες το τραγικό βίωμα και τις συνέπειές του. Πολλές Εβραίες από τη Θεσσαλονίκη υπήρξαν αιχμάλωτες του Κλάουμπεργκ στο Μπλοκ 10. Ο συγγραφέας, μεταξύ άλλων, περιγράφει τα πειράματα του Έντουαρντ Βιρτς για τον καρκίνο της μήτρας, τη συλλογή σκελετών του Άουγκουστ Χιρτ, την καθημερινή ζωή, τη σεξουαλικότητα, την εσωτερική ιεραρχία των «λειτουργικών κρατούμενων» του τμήματος Πειραμάτων.
Η υπόμνηση του Lang σε μια τόσο κρίσιμη συγκυρία για την Ευρώπη, μας προκαλεί να ξανασκεφτούμε θεμελιώδη ζητήματα. Τα ιατρικά πειράματα των Ναζί σε μεγάλο αριθμό αιχμαλώτων, μεταξύ των οποίων και παιδιά, πολλές φορές χαρακτηρίζονται ως μέρος μιας ψευδοεπιστήμης. Δικαιολογημένα, καθώς η εκκίνηση της επιστήμης των Ναζί σχετίζεται με το χυδαία παρανοϊκό μύθευμα περί της ύπαρξης της ανώτερης φυλής των αρίων. Ωστόσο, ας μην ξεχνούμε ότι ο σκληρός επιστημονισμός της φασιστικής εθνικοσοσιαλιστικής θεώρησης ακολουθούσε - σαφώς χωρίς κανένα ίχνος ανθρωπιστικού ηθικού πλαισίου- τον πειραματισμό σε συνθήκες εργαστηρίων που διέθεταν τον κατάλληλο τεχνολογικό εξοπλισμό. Οι πειραματισμοί των Ναζί γιατρών αποτελούν αναπόφευκτα ένα -έστω και ξεχωριστό- κεφάλαιο στην ιστορία της ιατρικής, και κανείς δεν μπορεί να κάνει σαν να μην έχει συμβεί αυτό. Για τον συγκεκριμένο λόγο, εξάλλου, παραμένει ως σημείο αναφοράς στις συζητήσεις των προβλημάτων που προσπαθεί να αντιμετωπίσει η σύγχρονη βιοηθική. Όταν, όμως, το ερώτημα τίθεται γενικότερα για τη χρησιμότητα της επιστήμης ξεπερνάει τα όρια του βιοηθικού διαλόγου. Συνεπώς, το σημαντικό είναι να αναρωτηθούμε για το πώς η επιστήμη και οι εκπρόσωποί της στην αλληλεπίδρασή τους με το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον αντί να υπηρετούν τον άνθρωπο μπορούν να προσφέρουν επικίνδυνα όπλα για θηριωδίες όπως η ναζιστική. Η επιστημονική δραστηριότητα ελέγχεται από τα όργανα της πολιτικής, της στρατιωτικής και οικονομικής εξουσίας. Δεν δουλεύει μέσα σε ένα πολιτικό και κοινωνικό κενό. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να κατανοήσουμε ότι και η επιστημονική έρευνα παράγει πολιτικές συνέπειες πολλαπλών κατευθύνσεων. Βεβαίως, υπάρχουν και κάποιοι που εξαιρούνται, αντιστεκόμενοι. Είναι εκείνοι οι λίγοι που αναλαμβάνουν την προσωπική τους ευθύνη. Ο καθένας είναι υπεύθυνος για την επιλογή του ανάμεσα στην «κόλαση» και τον «παράδεισο» της επιστήμης, δήλωνε ο Ρίτσαρντ Χέμινγκ, ερευνητής των ηλεκτρονικών εγκεφάλων, δεκαετίες πριν. Η κοινότητα της επιστήμης, ως αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας και των κυρίαρχων πεποιθήσεων, χάνοντας τα φιλοσοφικά και ηθικά της ερείσματα, δεν φαίνεται να παραμένει ανεπηρέαστη από ιδεοληπτικές προσεγγίσεις ή από σχεδιασμούς απόκτησης ισχύος. Αυτό συμβαίνει μολονότι τα πορίσματά της επικοινωνούνται ως επιτεύγματα απερίσπαστης προσπάθειας και ευγενών προθέσεων. Ο ίδιος κίνδυνος διαφαίνεται όταν η επιστημονική έρευνα άπτεται του δόγματος «Business as usual» ή της λογικής «έκανα απλώς τη δουλειά μου», επιχειρήματα που επικαλέστηκαν άλλωστε και οι δολοφόνοι επιστήμονες του ναζισμού.
Έφη Ασημακοπούλου
Ιστορικός των Επιστημών
