Ως ένα εκτεταμένο και αυξανόμενο πρόβλημα με κοινωνικές, εκτός από οικονομικές, διαστάσεις χαρακτηρίζεται από ολοένα και περισσότερες πλευρές το φαινόμενο της ενεργειακής φτώχειας, καθιστώντας σαφές ότι χρειάζεται πλέον αναγνώριση και συγκεκριμένα μέτρα αντιμετώπισής του, άμεσα αλλά και με πιο μακρόχρονη προοπτική.
Γενικότερα, η αναφορά στην ενεργειακή φτώχεια περιλαμβάνει άτομα που δυσκολεύονται να πληρώσουν τους λογαριασμούς ενέργειας και/ή δεν μπορούν να ζεστάνουν/ψύξουν ικανοποιητικά τις κατοικίες τους.
Ωστόσο, η ποσοτικοποίηση του φαινομένου αυτού σε επίπεδο Ε.Ε. είναι αρκετά περίπλοκη, καθώς πρόκειται για ένα πολυπαραγοντικό θέμα και τα στοιχεία δεν είναι συγκρίσιμα από τη μία χώρα στην άλλη. Μάλιστα, η έννοια της ενεργειακής φτώχειας δεν αναγνωρίζεται από όλα τα κράτη - μέλη.
Με εξαίρεση ορισμένα κράτη, όπως η Βρετανία, όπου το φαινόμενο έχει αναγνωριστεί από τη δεκαετία του ‘90, σε επίπεδο Ευρώπης δεν υπάρχει ακόμα ούτε επίσημος ορισμός, ούτε κοινά αποδεκτοί δείκτες για τη μέτρηση και την παρακολούθηση του φαινομένου.
Οι αριθμοί
Σε κάθε περίπτωση έχουν διαπιστωθεί τα εξής:
- Υπολογίζεται ότι το 2011 σε όλη την Ε.Ε. περίπου 10% του πληθυσμού αδυνατούσε να κρατήσει επαρκώς ζεστό το σπίτι του και γύρω στο 9% βρισκόταν σε καθυστέρηση ως προς την εξυπηρέτηση λογαριασμών για υπηρεσίες κοινής ωφέλειας (έρευνα Ε.Ε. για το εισόδημα και τις συνθήκες διαβίωσης).
- Τα στοιχεία της Eurostat από το 2013 δείχνουν ότι 52 εκατομμύρια άτομα σε όλη την Ε.Ε. δεν μπορούσαν να κρατήσουν επαρκώς ζεστά τα σπίτια τους, με 41 εκατομμύρια να έχουν οφειλές από λογαριασμούς υπηρεσιών κοινής ωφέλειας.
- Βάσει έρευνας της Κομισιόν το 2016, στο επίπεδο των 28 της Ε.Ε., 8% των συμμετεχόντων απάντησε ότι πρέπει τακτικά να καταβάλλουν ένα τέλος για καθυστερημένη πληρωμή των λογαριασμών ηλεκτρισμού και 3% ανέφερε ότι η κατανάλωση ηλεκτρισμού περιορίστηκε λόγω μη πληρωμής λογαριασμών.
- Ο αριθμός των ενεργειακά φτωχών πολιτών στην Ευρώπη κυμαίνεται από 50 έως 125 εκατομμύρια σύμφωνα με μελέτη του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Απόδοσης Κτηρίων (ΒΡΙΕ).
Αυτό που πάντως γίνεται σαφές είναι ότι το μέγεθος του προβλήματος διαφέρει σημαντικά μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μεταξύ 17% και 20% των καταναλωτών σε χώρες όπως η Σλοβενία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία και η Κροατία δηλώνουν ότι κάποιες φορές ή συχνά δεν μπορούν να πληρώσουν εμπρόθεσμα τους λογαριασμούς ηλεκτρισμού, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό είναι κάτω από 5% σε χώρες όπως η Αυστρία, η Σουηδία, η Γερμανία, η Ολλανδία και η Νορβηγία.
Σε παγκόσμιο επίπεδο δε ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (ΙΕΑ) υπολογίζει ότι πληθυσμός μεταξύ 1,3 και 2,6 δισ. ανθρώπων στον πλανήτη ζει σε συνθήκες ενεργειακής φτώχειας, με πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις, οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές.
Η ενεργειακή απόδοση των κτηρίων
Η ενεργειακή φτώχεια θεωρείται πρώτιστα ως έκφανση και συνέπεια της φτώχειας που ορίζεται με εισοδηματικά κριτήρια, αν και ερευνητές υποστηρίζουν ότι δεν αρκούν μόνο αυτά για την οριοθέτηση του φαινομένου, αλλά πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και παράμετροι όπως το μέγεθος της κατοικίας, η ενεργειακή αποδοτικότητα του κτηρίου, ο τρόπος ζωής κ.λπ., επισημαίνεται σε πρόσφατη μελέτη για την ενεργειακή φτώχεια στην Ελλάδα του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ Ελλάδας σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Κτηρίων Μηδενικής Ενεργειακής Κατανάλωσης και την ΚΟΙΝΣΕΠ “Άνεμος Ανανέωσης”.
Όπως αναφέρεται, οι υφιστάμενες προσεγγίσεις για τον ορισμό του φαινομένου βασίζονται σε ποσοτικούς δείκτες, όπως π.χ. το ποσοστό των δαπανών του νοικοκυριού για ενεργειακές ανάγκες σε σχέση με το εισόδημά του, αλλά και το επίπεδο του εισοδήματος σε σχέση με το όριο της φτώχειας. Διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει ειδική πολιτική στην Ε.Ε. για την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας, αν και από το 2009 έχουν αρχίσει να πυκνώνουν οι αναφορές, άμεσες ή έμμεσες, στο πρόβλημα σε πολλές εκθέσεις, ανακοινώσεις, νομικά κείμενα.
Στη μελέτη τονίζεται ότι χρειάζονται μέτρα που να αντιμετωπίζουν τα αίτια του προβλήματος και όχι λύσεις επιδοματικού χαρακτήρα που κατά καιρούς εφαρμόζονται. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εφαρμογή μέτρων ενημέρωσης και εκπαίδευσης των πολιτών για την μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης, αύξησης της ενεργειακής αποδοτικότητας των κτηρίων και αξιοποίησης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), λαμβάνοντας υπόψη και τις προτεραιότητες που έχει θέσει η Ε.Ε. για την ενοποίηση της αγοράς ενέργειας και τη μετάβαση στην “καθαρή ενέργεια”, καθώς και τις αλλαγές στην εθνική αγορά.
Προτείνει την κατάρτιση στρατηγικής με τα εξής βήματα:
- Θεσμοθέτηση επίσημου ορισμού της ενεργειακής φτώχειας.
- Προσδιορισμός δεικτών παρακολούθησης.
- Χάρτης πορείας για την εξάλειψη της ενεργειακής φτώχειας.
- Λειτουργία Παρατηρητηρίου Ενεργειακής Φτώχειας (έχει πάντως συσταθεί υπό την εποπτεία του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας - ΚΑΠΕ).
Οι φόροι φουσκώνουν τους λογαριασμούς της ΔΕΗ
Από την πλευρά των προμηθευτών ηλεκτρισμού, ωστόσο, τίθεται επιτακτικά το θέμα των επιπλέον χρεώσεων που περιλαμβάνονται στους λογαριασμούς ρεύματος ως βασικός παράγοντας που συμβάλλει στην ενεργειακή φτώχεια.
Σύμφωνα με το έγγραφο θέσεων (22.5.2017) για την ενεργειακή φτώχεια της Eurelectric (Ευρωπαϊκός Σύνδεσμος Επιχειρήσεων Ηλεκτρισμού), μια πιο προσεκτική ματιά στις λιανικές τιμές ηλεκτρισμού αποκαλύπτει ότι “κινητήριος δύναμη” για τις αυξήσεις στο ρεύμα των νοικοκυριών τα τελευταία χρόνια είναι τα κόστη κάποιων πολιτικών που εφαρμόζονται καθώς και διάφορες εισφορές / φόροι.
Σήμερα, αναφέρεται, το βάρος της συνιστώσας των φόρων και των εισφορών ισούται με την αντίστοιχη συνιστώσας της ενέργειας και προμήθειας στους λογαριασμούς των οικιακών καταναλωτών. Αυτό συμβαίνει γιατί οι λογαριασμοί ηλεκτρικής ενέργειας όλο και περισσότερο χρησιμοποιούνται από τις εθνικές αρχές για την ανάκτηση του κόστους ενεργειακών και περιβαλλοντικών πολιτικών που ασκούν -περιλαμβανομένης της λεγόμενης “απανθρακοποίησης”- (όπως ανάπτυξη ΑΠΕ, ενεργειακή απόδοση). Με βάση τους “πράσινους” στόχους της Ε.Ε. για το 2030 και την ανάγκη αναβάθμισης των δικτύων και εισαγωγής “έξυπνων” συστημάτων, η τάση αυτή αναμένεται να συνεχιστεί.
Σημειώνεται ότι αύξηση των τιμών του οικιακού ρεύματος κατά μέσο όρο 2%-3% ετησίως διαπιστώνει και η Κομισιόν σε έκθεσή της για τις τιμές και το κόστος ενέργειας στην Ευρώπη (30.11.2016), σημειώνοντας ότι είναι “αποτέλεσμα της βελτίωσης της λειτουργίας της αγοράς σε συνδυασμό με αποτυχίες της αγορές και την αύξηση φόρων και εισφορών”. Μάλιστα, ο ΦΠΑ αποτελεί το 37% στην κατηγορία των φόρων και εισφορών το 2015, ενώ το 33% αφορά εισφορές για στήριξη των ΑΠΕ και της συμπαραγωγής ηλεκτρισμού και θερμότητας.
Στις προτάσεις της Eurelectric για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας περιλαμβάνεται ο επαναπροσδιορισμός της τιμολόγησης στη λιανική, καθώς θεωρεί ότι ο τρόπος που τα ρυθμιζόμενα κόστη (τέλη δικτύου και εισφορές) χρεώνονται είναι προβληματικός. Όπως εξηγεί, οι περισσότερες από αυτές τις χρεώσεις είναι ογκομετρικές, δηλαδή συνδέονται με την ποσότητα της ενέργειας που καταναλώνεται, με αποτέλεσμα όσο λιγότερη ενέργεια καταναλώνεται τόσο λιγότεροι φόροι και εισφορές να πρέπει να πληρωθούν. Στη συνέχεια, σημειώνει, αυτά τα κόστη πρέπει να χρεωθούν σε μια μικρότερη βάση καταναλωτών, κάτι που σημαίνει πραγματική αύξηση στο τιμολόγιο. Τονίζει ότι αν δεν αναληφθεί δράση για την ελάφρυνση του προβλήματος, η τάση αυτή είναι πιθανό να αυξηθεί περαιτέρω, επιβαρύνοντας και χαμηλού εισοδήματος καταναλωτές.
Επίσης υποστηρίζει ότι οι λογαριασμοί θα πρέπει να αντανακλούν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τα κόστη ενέργειας που βασίζονται στην αγορά και δεν πρέπει να είναι όχημα για τη χρηματοδότηση άλλων, μερικές φορές εντελώς άσχετων, πολιτικών. Προτείνει δε ως προοδευτική μέθοδο για την χρηματοδότηση μέτρων πολιτικής (περιβαλλοντικών, κοινωνικών κ.λπ.) τη γενική φορολογία και μέσα όπως φορολογικές ελαφρύνσεις, αλλά και διασπορά του κόστους αυτών των πολιτικών και σε άλλα καύσιμα.
Γενικότερα για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, προτείνει, μεταξύ άλλων, μέτρα ενεργειακής απόδοσης (με πιο μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα) σε χαμηλού εισοδήματος καταναλωτές, με επαναπροσδιορισμό της χρηματοδότησής τους, βελτίωση της λειτουργίας της λιανικής αγοράς ηλεκτρισμού, χρήση κοινωνικών πολιτικών για την προστασία των καταναλωτών, διασφάλιση της πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες κ.ά.
Η ελληνική πραγματικότητα
Συνολική πρόταση της κυβέρνησης μέχρι το τέλος 2017
Σε κάθε περίπτωση, ούτε στη χώρα μας υπάρχει ακόμη σαφής ορισμός του φαινομένου της ενεργειακής φτώχειας, ενώ έχει συνδεθεί με την κρίση και την οικονομική δυσπραγία των τελευταίων επτά ετών.
Σύμφωνα με την προαναφερθείσα μελέτη του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ Ελλάδας, ενεργειακά φτωχό θεωρείται το νοικοκυριό που δαπανά πάνω από 10% του εισοδήματός του για τις ενεργειακές ανάγκες του, σε συνδυασμό και με κάποια άλλα κοινωνικά, συνήθως, και γεωγραφικά κριτήρια που εφαρμόζονται για την κατανομή κοινωνικών επιδομάτων.
Ευπαθείς ομάδες και κοινωνικό τιμολόγιο
Εφόσον, προς το παρόν δεν έχει προσδιοριστεί συνολικά εθνική πολιτική για το θέμα, κάποιοι τρόποι αντιμετώπισης προβλημάτων, που σχετίζονται έμμεσα με την ενεργειακή φτώχεια, είναι η θέσπιση κοινωνικού τιμολογίου ηλεκτρισμού και ειδικών τιμολογίων για ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού, το επίδομα πετρελαίου θέρμανσης και το επίδομα ενοικίου. Πιο μακροπρόθεσμο χαρακτήρα θεωρείται ότι έχουν μέτρα όπως το πρόγραμμα Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον, που σχετίζεται με την ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών.
Πάντως, η κυβέρνηση αναμένεται να προωθήσει μια συνολική πρόταση για την αντιμετώπιση του φαινομένου της ενεργειακής φτώχειας, η οποία θα ενταχθεί ως σαφής και συγκεκριμένος στόχος εντός του ευρύτερου εθνικού ενεργειακού σχεδιασμού που αναμένεται να κατατεθεί στο τέλος του έτους στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Όπως προανήγγειλε ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας Γιώργος Σταθάκης σε συνέντευξή του στην “Αυγή” της Κυριακής, στις 14 Μαΐου, “Σε κάθε περίπτωση, η αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας είναι κομμάτι και στόχος της ενεργειακής στρατηγικής μας, που θα αποτυπώνεται ρητά με συγκεκριμένους άξονες που θα αφορούν ευρύτερες πρωτοβουλίες. Άρα, έχει μπει στις προδιαγραφές του εθνικού σχεδιασμού το θέμα της ενεργειακής φτώχειας, και από την Κομισιόν είναι αποδεκτός και επιθυμητός ο σχεδιασμός μιας τέτοιας στρατηγικής, οπότε εμείς πρέπει να χαράξουμε αυτή τη στρατηγική με σαφήνεια, καταγράφοντας τα μέτρα και τους τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος”.
Εξοικονομώ Κατ’ Οίκον ΙΙ
Στο μεταξύ, ως προτεραιότητα έθεσε πρόσφατα και ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας τη στήριξη και διεύρυνση των κοινωνικών τιμολογίων ευπαθών και αδύναμων κοινωνικών ομάδων, ενώ μίλησε και για την επικείμενη παρέμβαση για την ελάφρυνση των καταναλωτών από τις επιβαρύνσεις στους λογαριασμούς ρεύματος από τις χρεώσεις Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας (ΥΚΩ), οι οποίες θα περιοριστούν σημαντικά έως το 2020 -όπως και οι αντίστοιχες του ΕΤΜΕΑΡ (πρώην τέλος ΑΠΕ)- με τα έργα διασύνδεσης των νησιών και το νέο θεσμικό πλαίσιο για τις ΑΠΕ.
Ειδικότερα, για τον τρόπο με τον οποίο τιμολογείται η αλλαγή κλίμακας στη χρέωση των ΥΚΩ, που γίνεται ανάλογα με την κατανάλωση και επέφερε σημαντικές επιβαρύνσεις στα νοικοκυριά τον περασμένο χειμώνα (επειδή αυξήθηκε η κατανάλωση ρεύματος περίπου 9% κυρίως λόγω ψύχους), το ΥΠΕΝ σε συνεργασία με τη ΡΑΕ επεξεργάζονται έναν τρόπο τιμολόγησης που θα διατηρήσει την προοδευτικότητά του, αλλά θα είναι πιο ομαλός και δεν θα κινδυνεύουν να “τιμωρηθούν” τα φτωχότερα νοικοκυριά από μια οριακή αύξηση της κατανάλωσής τους.
Επίσης, θα υπάρξουν και βελτιώσεις στα ειδικά κοινωνικά τιμολόγια, που θα εξαλείφουν τις όποιες απώλειες από ενδεχόμενη αύξηση της κατανάλωσης.
Παράλληλα, έως τον Αύγουστο αναμένεται να “ανοίξει” το πρόγραμμα Εξοικονομώ Κατ’ Οίκον ΙΙ, συνολικού ύψους 600 εκατ. ευρώ, το οποίο επανασχεδιάστηκε με βασικό άξονα την κάλυψη κοινωνικών αναγκών εν μέσω ενεργειακής ένδειας.
