Κείμενο - φωτογραφίες:
ΘΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
Χειμωνιάτικη νύχτα σε υψόμετρο 1.370 μέτρων, στα 135 χιλιόμετρα από τα Ιμαλάια. Σχεδόν 800.000 ινδουιστές από τη Νότια Ασία έχουν συρρεύσει σε προάστιο 5 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Κατμαντού, όπου ο πληθυσμός του μετά βίας ξεπερνά τους 10.000. Σχεδόν 80 επισκέπτες αντιστοιχούν σε έναν κάτοικο κάθε χρόνο πριν το τέλος του χειμώνα για να πάρουν μέρος σε μια ασυνήθιστη γιορτή.
Παρ' ότι οι ινδουιστικές γιορτές είναι θορυβώδεις, με μουσικές, τύμπανα, παρελάσεις, εορταστική ατμόσφαιρα, γέλιο, χαρά, στολίδια, γιρλάντες, χορούς, αστεϊσμούς και τελούνται ημέρα, αυτή εδώ δείχνει ακριβώς το αντίθετο. Οι συγκεντρωμένοι, ακόλουθοι του ασκητή θεού Σίβα, στρέφουν την προσοχή προς τα μέσα και όχι προς τα έξω. Ενδοσκόπηση, ησυχία, ηρεμία, νηστεία, διαλογισμός, προσευχή, ψιθυριστά επαναλαμβανόμενα μάντραμ, βλέμματα χαμηλωμένα ή ακόμη και κλειστά μάτια, και μια νοερή εικόνα. Ο Σίβα με τόξο σκοτώνει το κακό. Το εσωτερικό κακό του ανθρώπου, με καθέναν στον ρόλο του τοξευτή Σίβα να εξοντώνει το κακό εντός του.
Για τους προσκυνητές που παίρνουν κάθε χρόνο μέρος στη γιορτή Μάχα Σιβαράτρι, το όνομα Πασουπατινάθ, το μέρος όπου έχουν συγκεντρωθεί, δεν συνδέεται με το προάστιο της νεπαλικής πρωτεύουσας αλλά με τον ομώνυμο μεγάλο ναό και τους 518 ναούς, ιερά και μνημεία στην περιοχή. Για τους εκατοντάδες χιλιάδες πιστούς, προσκυνητές, ταμένους, τουρίστες και Νεπάλι από τις γύρω περιοχές, που φτάνουν κάθε χρόνο σε μία από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές συνάξεις παγκοσμίως, ταυτίζεται πρωτίστως με έναν από τους ιερότερους ινδουιστικούς ναούς, τον Πασουπατινάθ.
Η γιορτή Σιβαράτρι
Η Μάχα Σιβαράτρι είναι κινητή εορτή. Ακολουθεί το σεληνοηλιακό ινδουιστικό ημερολόγιο και συμπίπτει με την 14η νύχτα προς 15η ημέρα του μηνός Παλγκούνα. Με βάση το σεληνιακό ημερολόγιο, σε άλλες περιοχές της Ινδίας και του Νεπάλ αποτελεί τον 11ο μήνα του έτους, σε άλλες τον 12ο και αλλού τον 5ο. Για όσους ακολουθούν το ηλιακό ημερολόγιο, ο μήνας ξεκινά με την είσοδο του ήλιου στο ζώδιο των Ιχθύων. Πάντως, η γιορτή πέφτει τέλος Φεβρουαρίου με αρχές Μαρτίου.
Η ονομασία του προαστίου προέρχεται από τον μεγάλο ναό που και αυτός πήρε το όνομα του Πασουπατί, ενσάρκωσης του θεού του Σίβα, ως «Κυρίου των Ζώων», αυτό σημαίνει και η ονομασία στα σανσκριτικά. «Πατί» θα πει «κύριος». Ακόμη και σήμερα οι Ινδοί ονομάζουν «πατί» τον κύριο, τον άνδρα, τον σύζυγο, και «πατνί» τη σύζυγο, λέξεις που δείχνουν σε όσους είναι εξοικειωμένοι με την ομηρική διάλεκτο την ινδοευρωπαϊκή γλωσσική συγγένεια Ελλήνων και Ινδών, καθώς είναι ομόριζες με το «Πότις/Πόσις», από όπου προέρχεται ο Ποτιδάν/Ποσειδών και η Ποτνία. Ο Πασουπατί αποτελεί ανεπισήμως εθνική θεότητα στο Νεπάλ.
Ο μύθος δημιουργίας του ναού
Ο ναός του Πασουπατινάθ βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Μπαγκμάτι, 5 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Κοιλάδας του Κατμαντού, στα ανατολικά της πρωτεύουσας. Θεωρείται από τα ιερότερα μέρη του Ινδουισμού και έδρα του Πασουπατί, ενώ από το 1979 αποτελεί Τόπο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Το συγκρότημα αποτελείται από ναούς, άσραμ, εικόνες και επιγραφές αιώνων κατά μήκος της όχθης του Μπαγκμάτι και αρκετές χρονιές η Μάχα Σιβαράτρι μάζεψε σε μία ημέρα 700 με 800 χιλιάδες πιστούς.
Ο ναός χτίστηκε τον 15ο αιώνα από τον βασιλιά Σουπούσπα αφού τα προηγούμενα κτίσματα καταστράφηκαν από τερμίτες. Αναρίθμητοι ναοί στήθηκαν γύρω από τον διώροφο ναό. Σύμφωνα με έναν μύθο, ο Σίβα μεταμφιέστηκε σε αντιλόπη και κυκλοφορούσε αθέατος στο δάσος της ανατολικής όχθης του Μπαγκμάτι. Οι θεοί τον αναγνώρισαν και τον τράβηξαν από το κέρατο. Αυτό έσπασε και οι ντόπιοι το εξέλαβαν ως «Σίβα λίγκαμ», τον θεϊκό φαλλό του Σίβα. Αλλά με τον καιρό αυτό χάθηκε. Το βρήκε αργότερα ένας βοσκός καθώς μια αγελάδα τάιζε με το γάλα της το μέρος όπου είχε χαθεί το κέρατο. Εκεί χτίστηκε το Πασουπατινάθ.
Άλλος μύθος λέει πάλι ότι ο Σίβα και η Παρβάτι ήλθαν στην κοιλάδα του Κατμαντού και ξεκουράστηκαν στις όχθες του Μπαγκμάτι μετά από κοπιαστικό ταξίδι. Ο Σίβα ενθουσιάστηκε από το μέρος και το δάσος και μεταμορφώθηκαν σε ελάφια. Τους αναζήτησαν και τους εντόπισαν οι θεοί και ο Σίβα ζήτησε να λατρεύεται ως Πασουπατί, η δε παράδοση λέει πως όποιος δει το Σίβα λίγκαμ εκεί, δεν θα ξαναγεννηθεί ως ζώο.
Ο ιερός Μπαγκμάτι
Άλλο «σήμα κατατεθέν» του Πασουπατινάθ είναι ο Μπαγκμάτι, που πηγάζει στο όρος Σιβαπούρι, 15 χιλιόμετρα βόρεια της πρωτεύουσας, και στη συνέχεια δημιουργεί παραπόταμους, όπως ο Μπισνουμάτι, του οποίου το όνομα επί λέξει σημαίνει «ο αγαπημένος ποταμός του θεού Βίσνου» και περνά και αυτός μέσα από το Κατμαντού.
Ο Μπαγκμάτι είναι φυσικό όριο της σημερινής και της παλαιότερης πρωτεύουσας, Κατμαντού και Πατάν. Είναι παγκοσμίως γνωστός για τα κρεματόριά του όπου καίγονται οι ινδουιστές, ενώ στους γειτονικούς λόφους θάβονται οι Κιράτ, γηγενής φυλή των Ιμαλαΐων που ζει σε Νεπάλ, Ινδία, Μπαγκλαντές και Μυανμάρ ακολουθώντας ανιμιστικές, σαμανιστικές και προγονολατρικές δοξασίες, αν και μερικοί λατρεύουν τον Σίβα ή βουδιστικές θεότητες μιας και έχουν επηρεαστεί πολιτισμικά από τους Θιβετιανούς.
Η θέα στις παρυφές του Πασουπατινάθ είναι απόκοσμη. Θα ήταν ειδυλλιακή χωρίς τα κρεματόρια και τη μόλυνση από οικιακά απορρίμματα, κάτι που ανάγκασε το 2013 τις αρχές να ξεκινήσουν καμπάνια συνδρομής των πολιτών στο πρόγραμμα καθαρισμού που είχε ξεκινήσει το 2000. Το 2014 ο Μπαγμάτι κηρύχθηκε σχεδόν καθαρός.
Στα κρεματόρια
Στάθηκα στην απέναντι πλευρά των κρεματορίων να παρακολουθήσω αποτεφρώσεις. Για κάθε καύση απαιτούνται 250 κιλά ξύλο. Πρώτα στρώνονται στο έδαφος δύο - τρία κομμάτια κορμού παράλληλα και σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Από πάνω τοποθετούνται κάθετα άλλοι κομμένοι κορμοί ενωμένοι και έτσι σχηματίζεται ένα δεύτερο στρώμα. Κάθετα σε αυτά τοποθετείται τρίτο στρώμα, επίσης από κορμούς ενωμένους. Η διάταξη βοηθάει να αντέξουν τα ξύλα το βάρος του πτώματος χωρίς να μετακινηθούν ή να λυγίσουν. Πάνω τοποθετείται η σορός τυλιγμένη έχοντας φτάσει σε φορείο, και αυτό από κορμούς. Και οι τέσσερις άνδρες που το μετέφεραν ξυπόλητοι φορούσαν λευκές φανέλες και λευκά ντότι, ύφασμα δεμένο στη μέση που φθάνει λίγο κάτω από τα γόνατα. Βουτούν τρεις φορές τη σορό στα νερά του ποταμού ώστε ο νεκρός να απαγκιστρωθεί από τον κύκλο των επαναγεννήσεων. Τον αποθέτουν στην πυρά, λίγα εκατοστά από την όχθη.
Σε αντίθεση με την κατάλευκη αμφίεση και την επισημότητα των κινήσεων των ανδρών που κρατούσαν την σορό και κανα-δυο ακόμη που φρόντιζαν για την ετοιμασία της τελετής με λευκό μαντήλι στο κεφάλι, οι συγγενείς βρίσκονται σε συναισθηματική υπερδιέγερση, οι δε γυναίκες φορούν πολύχρωμα ρούχα. Μερικές με μάσκες στο στόμα. Το πτώμα τυλιγμένο και δεμένο σε πορτοκαλί σάβανο. Οι συγγενείς αφήνουν πορτοκαλί γιρλάντες. Η πυρά ανάβει και ο γιος του νεκρού αναδεύει ανέκφραστος με ένα ξύλο την πυρά. Αμέσως μετά εξαγνίζεται στα νερά του Μπαγκμάτι.
Το θέαμα της φωτιάς με τις πύρινες κιτρινοπορτοκαλί γλώσσες να ξεπηδούν κάθετα διαδέχεται πυκνός καπνός που τον παρασέρνει ο αέρας. Οι γυναίκες σκεπάζουν με μαντήλια το στόμα. Κάποια παρηγορεί δύο παιδιά. Μετά την τελετή, συγγενείς μπαίνουν κι αυτοί για εξαγνισμό στον ποταμό. Το σύννεφο έχει πυκνώσει και η οσμή καμένου ξύλου και σάρκας μαζί με τον καπνό έχει δημιουργήσει πνιγηρή ατμόσφαιρα.
Οι αναχωρητές άγιοι σάντου
Οι σάντου βρίσκονται παντού στο Πασουπατινάθ. Όχι τυχαία. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο ινδουιστικό ναό του Νεπάλ και από τους τέσσερεις σημαντικότερους στην ινδική υποήπειρο. Στο μεγαλύτερο ποσοστό τους είναι ακόλουθοι του Σίβα, γι' αυτό και καλούνται Σάιβα Σάντου. Πολλοί έχουν αποτρόπαια όψη. Αλείφουν το σώμα τους με τη στάχτη από τα κρεματόρια κυκλοφορώντας ημίγυμνοι, πιστεύοντας πως η τέφρα τους προφυλάσσει από κρύο, βροχές, καύσωνες, αλλά και κακοποιά πνεύματα.
Ο κόσμος τους αντιμετωπίζει ως κάτι παράξενο και ταυτόχρονα ιερό. Θεωρούνται άγιοι. Μερικοί είναι χαμογελαστοί. Ένας σάντου που καθόταν στην σκιά γυρίζει και μου χαμογελά με το χέρι υψωμένο σε στάση ευλογίας. Φωτογραφίζομαι με έναν άλλον με ξυρισμένο κεφάλι και βαμμένο το πρόσωπο, με πορτοκαλί ρόμπα. Συναντώ έναν τρίτο ο οποίος δείχνει από μακριά ότι είναι πιστός του Σίβα. Κρατά μια τρίαινα, την τρισούλ, όπως και ο Σίβα, και ένα νταμάρου, τύμπανο με δύο πλευρές. Στο μέτωπο έχει ζωγραφίσει ένα τίκα σε σήμα τρίαινας.
Ένας άλλος που συναντώ φοράει μελανού χρώματος ρόμπα. Τα μαλλιά του είναι τεράστιες άσπρες πυκνές πλεξούδες, όπως και η γενειάδα του. Χαμογελά και αυτός καθώς τον χαιρετώ. Μου φαίνεται περίεργο που χαμογελά. Ρούχα, μαλλιά, χρώματα, όψη, είναι χαρακτηριστική των σάντου Αγκόρι, που λέγεται, αν και κανένας από τους ντόπιους δεν τους έχει δει ποτέ, ή τουλάχιστον έτσι λένε, πως τρέφονται με τις καμένες σάρκες που απομένουν μετά την καύση των νεκρών στο Αρυαγκάτ.
Πολλοί καπνίζουν γκάντζα, είδος κάνναβης συγγενές με εκείνο από όπου παράγονται η μαριχουάνα και το χασίς. Πολλοί τα συγχέουν, μόνο που η γκάντζα έχει μικρότερη περιεκτικότητα της ψυχοτρόπου τετραϋδροκανναβινόλης, της THC όπως αναφέρεται εν συντομία.
Το γηροκομείο της Μητέρας Τερέζας
Δίπλα στον Μπαγκμάτι βρίσκεται ένα γηροκομείο. Μια βαριά δίφυλλη ξύλινη πόρτα οδηγεί στον κυρίως χώρο. Καθολικές μοναχές με λευκό ράσο διακοσμημένο με μπλε ρίγες σε ώμους και κεφαλόδεσμο και σχετικά νέες για «καλόγριες» πηγαινοέρχονται. Έργο τους, από το 1978, οπότε άνοιξε το κέντρο, είναι να φροντίζουν τους ηλικιωμένους και ειδικά ασθενείς και ετοιμοθάνατους, οι οποίοι υπερβαίνουν τους 200.
Η λειτουργία του γηροκομείου στον χώρο που ανήκει στον ναό έχει συγκεκριμένη σκοπιμότητα. Οι ινδουιστές πιστεύουν πως όποιος πεθάνει στο κέντρο αυτό γνωρίζει τη σωτηρία. Γι' αυτό, ακόμη και άνθρωποι που πεθαίνουν εκτός του συγκεκριμένου χώρου οδηγούνται νεκροί για καύση στον ναό. Εθελοντές ταΐζουν τους άρρωστους και τους ετοιμοθάνατους, εύποροι επιχειρηματίες προσφέρουν δωρεές, μαθητευόμενες νοσοκόμες προσφέρουν υπηρεσίες. Ντόπιοι και κράτος δείχνουν σεβασμό στις μοναχές για το έργο τους αδιαφορώντας για το διαφορετικό θρήσκευμά τους, και εμπνέονται από τη φιλανθρωπία τους. Η πρώτη τετράδα καλογραιών πήρε την ευλογία της Μητέρας Τερέζας στην Καλκούτα και αναχώρησαν για το Πασουπατινάθ.
Αφήνω τον κηρυγμένο από την UNESCO τόπο πολιτιστικής κληρονομίας Πασουπατινάθ και το ινδουιστικό Κατμαντού συνεχίζοντας για τη βουδιστική όψη της πρωτεύουσας, στην στούπα Μποντνάθ, "φιλοσοφώντας" -μετά το θέαμα της καύσης- με τους συνταξιδιώτες μου για την ζωή και τον θάνατο.
1. Στο γηροκομείο με τους αρρώστους και τους ετοιμοθάνατους που οργάνωσε η Μητέρα Τερέζα
2. Η γέφυρα του ναού Πασουπατινάθ
