Τον 8ο αιώνα π.Χ. οι Κιμμέριοι, ο λαός των οποίων ζούσε, σύμφωνα με τον Όμηρο, εκεί όπου "η ημέρα διαρκεί μόνο μία ώρα", εγκατέλειψαν την στέπα της Κριμαίας στη σημερινή Ουκρανία έφτασαν στον Κιμμέριο Βόσπορο, δηλαδή τον σημερινό Πορθμό του Κερτς, που ενώνει τον Εύξεινο Πόντο με την Αζοφική Θάλασσα. Στη συνέχεια απλώθηκαν μέχρι τις περιοχές που σήμερα είναι γνωστές ως Μικρά Ασία, Βόρειο Ιράν και Αζερμπαϊτζάν. Στην πορεία τους αυτή πέρασαν και από την Αρμενία. Σύμφωνα δε με κάποιους ιστορικούς, ήταν αυτοί που έδωσαν το όνομα στην πόλη που οι Ασσύριοι ανέφεραν ως Κουμαΐρι και η οποία δεν είναι άλλη από το σημερινό Γκιούμρι, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Αρμενίας. Έκτοτε κατακτήθηκε από Πέρσες, Άραβες, Βυζαντινούς, Οθωμανούς και τέλος από τους Ρώσους με τις αλλαγές του ονόματος της πόλης να καταμαρτυρούν τις ταραγμένες ιστορικές περιόδους όχι μόνο της πόλης, αλλά και ολόκληρης της Αρμενίας. Όπως για παράδειγμα όταν ο τσάρος Νικόλαος μετονόμασε το 1837 την πόλη σε Αλεξανδρούπολη προς τιμήν της συζύγου του Σαρλότ της Πρωσσίας, η οποία όταν ασπάστηκε το ρωσικό ορθόδοξο δόγμα πήρε το όνομα Αλεξάνδρα Φιοντόροβνα. Το 1924, επί σοβιετικής περιόδου, πήρε το όνομα του Λένιν και μετονομάστηκε σε Λενινακάν, για να πάρει μετά την ανεξαρτησία της χώρας πρώτα το όνομα Κουμαΐρι το 1990 και τελικά Γκιούμρι το 1992.
Η πόλη δεν απασχόλησε τα διεθνή ΜΜΕ παρά ελάχιστες φορές, όπως το 1988 με τον μεγάλο σεισμό της Αρμενίας των 50.000 νεκρών, τον μεγαλύτερο από το 1926, όταν ισοπεδώθηκε ο ελληνικός ναός του Αγίου Γεωργίου στην πόλη, ή όπως τον Ιούνιο 2016 με την επίσκεψη του Πάπα Φραγκίσκου.
Ήταν πρωί Κυριακής, Ιούλιος, όταν επισκέφθηκα το Γκιούμρι. Και όχι μια οποιαδήποτε Κυριακή, αλλά πάνω στη Βαρβαντάρ, μια αρχαία παγανιστική γιορτή που ενσωματώθηκε στη χριστιανική παράδοση και συμπίπτει με την 98η ημέρα μετά το Πάσχα, οπότε και τιμάται η Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Την ημέρα εκείνη όχι μόνο στο Γκιούμρι, αλλά και σε ολόκληρη την Αρμενία, μικροί και μεγάλοι, άνδρες και γυναίκες, συνηθίζουν να μπουγελώνουν με νερό αγνώστους. Την αμέσως προηγούμενη ημέρα είχα δει στην πρωτεύουσα Γιερεβάν εκατοντάδες ανυποψίαστους περαστικούς να καταβρέχονται με κουβάδες νερού από μπαλκόνια, από εξώπορτες, ακόμη και από τα ανοιχτά παράθυρα ημιφορτηγών, αλλά και οδηγούς που είχαν ξεχάσει ανοιχτά τα παράθυρα του αυτοκινήτου.
Με το που άρχισα την περιήγησή μου στην πόλη, δεν έχασα ευκαιρία και μπήκα αμέσως στο εορταστικό κλίμα. Βρέθηκα να γεμίζω έναν πλαστικό κουβά που βρήκα σε μια δημόσια βρύση και να καταβρέχω ντόπιους και, σε μια στιγμή "χαλάρωσης", αναμενόμενης για έναν τουρίστα που χαζεύει τα αξιοθέατα, να δέχομαι από "κομάντο" με μπουγέλα που ήρθαν "από το πουθενά" δυο - τρεις κουβάδες νερό ταυτόχρονα. Έστιψα από τα νερά τον χάρτη που είχα στα χέρια μου για να προσανατολίζομαι, τον άφησα για λίγα λεπτά στον ήλιο να στεγνώσει και ξεκίνησα για τα κυριότερα σημεία λαογραφικού, ιστορικού, πολιτιστικού και γενικά τουριστικού ενδιαφέροντος.
Στην Οικία Τζιτογκτσιάν
Πρώτο αξιοθέατο που επισκέφθηκα ήταν η Οικία Τζιτογκτσιάν. Ένα αρχοντικό του 19ου αιώνα από κόκκινο βασάλτη που βγάζουν τα ορυχεία του Σιράκ, της επαρχίας με τις στέπες και τα βουνά στα βορειοδυτικά της χώρας, της οποίας πρωτεύουσα είναι το Γκιούμρι, και που συνορεύει με την Τουρκία και τη Γεωργία. Η επίσκεψή μου σε αυτό το οίκημα, το οποίο από το 1984 λειτουργεί ως μουσείο, μου έδωσε την ευκαιρία να πάρω μια ιδέα, και μάλιστα σε ικανοποιητικό βαθμό, για τη ζωή και την καθημερινότητα στο Γκιούμρι από τον 19ο αιώνα, όπως επίσης και για την οικονομική, κοινωνική και θρησκευτική ζωή της πόλης. Ενδυμασίες, στολές, εργαλεία, είδη οικοτεχνίας, οικιακά σκεύη, έπιπλα, πίνακες, μουσικά όργανα και πλήθος άλλων εκθεμάτων, ακόμη και άμαξες, από τον 19ο αιώνα έως τη σοβιετοποίηση της Αρμενίας, με ταξίδεψαν πίσω στον χρόνο και σε εποχές ταραγμένες για το αρμενικό έθνος. Εξίσου εντυπωσιακή μου φάνηκε και η αρχιτεκτονική του κτηρίου, που χτίστηκε το 1872 από τέσσερις αδερφούς που έφτασαν στην τότε Αλεξανδρούπολη ερχόμενοι από το χωριό Τζιτόγκ στα δυτικά της Αρμενίας.
Παλιές και νέες εκκλησίες
Ακόμη και να μην ενδιαφέρεται ιδιαίτερα κάποιος για την αρχιτεκτονική, το ρωσικό και το αρμενικό ύφος των χριστιανικών ναών του Γκιούμρι, είτε της αρμενικής εκκλησίας είτε της ρωσικής είτε της καθολικής, δεν τον αφήνουν αδιάφορο. Βέβαια, το δυσάρεστο είναι ότι οι περισσότερες από τις εκκλησίες είναι σύγχρονες, λίγες είναι οι παλιές, καθώς πολλές από εκείνες που λειτούργησαν τον 19ο αιώνα ισοπεδώθηκαν επί σοβιετικής περιόδου. Από τους πιο αξιοσημείωτους ναούς του Γκιούμρι είναι του Σωτήρος, ο οποίος χτίστηκε μεταξύ 1858 και 1872 και μετά τον σεισμό του 1988 άρχισε να ανακατασκευάζεται.
Σχεδόν τρεις δεκαετίες μετά, όταν επισκέφτηκα την πόλη, οι γερανοί ήταν ακόμη παρόντες και τα έργα αποκατάστασης συνεχίζονταν. Παρά ταύτα, καθώς ήταν Κυριακή, βρέθηκα στην εκκλησία την ώρα της θείας λειτουργίας, με τους πιστούς να εκκλησιάζονται ατάραχοι ανάμεσα σε σκαλωσιές, μαδέρια και διάφορα κατασκευαστικά υλικά. Δεσπόζει, με τον μυτερό -τυπικό αρμένικο- τρούλο του, που φθάνει ώς τα 36 μέτρα από το έδαφος και το έντονο κόκκινο και ανθρακί χρώμα του στα νότια της κεντρικής πλατείας Βαρτάναντς.
Αλλά και η ίδια η διαστάσεων 280x140 μ. πλατεία έχει ιστορικό ενδιαφέρον. Ήταν γνωστή ως Πλατεία Μαΐου, σε ανάμνηση του αποτυχημένου πραξικοπήματος των μπολσεβίκων κατά της κυβέρνησης της πρώτης Δημοκρατίας της Αρμενίας τον Μάιο του 1920. Τελικά, στις 3 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, με τη συνθήκη που υπογράφτηκε στο Γκιούμρι (Συνθήκη της Αλεξανδρουπόλεως), αφενός έληξε ο πόλεμος μεταξύ Αρμενίας και Τουρκίας και αφετέρου η Αρμενία παραδόθηκε στη σοβιετική Ρωσία, για να προσαρτηθεί και τυπικά το 1922 στη Σοβιετική Ένωση.
Το ενδιαφέρον μου προκάλεσαν όμως και τα κτήρια γύρω από την πλατεία. Κυρίως δε το επίμηκες ανοιχτού μπεζ χρώματος Δημαρχιακό Μέγαρο του 1933 στα ανατολικά (τυπικό δείγμα σοβιετικής αρχιτεκτονικής, ξαναχτίστηκε μετά τον σεισμό του 1988 με βάση το αρχικό του σχέδιο), η εκκλησία του Σωτήρος στα νότια και της Παναγίας στα βόρεια με τους χαρακτηριστικούς τρεις μυτερούς τρούλους, αμφότερες του 19ου αιώνα, ο κινηματογράφος Οκτώβριος του 1926, ο παλιότερος στην πόλη, με τη νεοκλασσική αρχιτεκτονική, τα ιωνικά κιονόκρανα και τα αετώματα επίσης στη βόρεια πλευρά και ένα ιδιαίτερα γραφικό αρχιτεκτονικά ξενοδοχείο το οποίο χτίστηκε το 1927 στο δυτικό άκρο της πλατείας.
Στο παλιό ερειπωμένο θέατρο της αρμενικής Αλεξανδρούπολης
Νωρίς το απόγευμα, είχα γυρίσει το μεγαλύτερο μέρος της δεύτερης σε σπουδαιότητα πόλης -και για πολλούς πνευματικής και πολιτιστικής πρωτεύουσά της- της Αρμενίας και κατευθύνθηκα στην κεντρική πλατεία. Έπειτα από πολύωρο περπάτημα στο παλιό τμήμα της πόλης και με το θερμόμετρο να δείχνει σταθερά πάνω από τους 35 βαθμούς, η βόλτα μου σε ένα σκιερό μέρος με δένδρα έκανε πιο ευχάριστο το περπάτημα με κατεύθυνση ένα παλιό θέατρο με ιστορία πάνω από 150 χρόνια. Κατασκευάστηκε με δωρεές των κατοίκων στο πάρκο της πόλης, κοντά στο παλιό νεκροταφείο, την εποχή ακόμη που το Γκιούμρι ονομαζόταν Αλεξανδρούπολη ή Αλεξάντραπολ.
Το εγκαταλειμμένο κτήριο, το οποίο έμεινε ερείπιο μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1988, στέγαζε το θέατρο και την όπερα της πόλης. Εδώ μάλιστα δόθηκε το 1912 και η πρεμιέρα του διάσημου "εθνικού" μελοδράματος της Αρμενίας, το περίφημο έργο της όπερας "Ανούς" του Αρμέν Τιγκρανιάν.
Είτε με όπερα είτε με θεατρικά έργα είτε με φιλολογικές και ποιητικές βραδιές, το θέατρο ήταν πάντα γεμάτο και οι παλιότεροι κάτοικοι αυτής της πόλης των 150.000 κατοίκων το θυμούνταν ακόμη πάντα με ουρές για την εξοικονόμηση ενός εισιτηρίου. Οι νεότεροι το πρόλαβαν και ως έδρα του τοπικού τηλεοπτικού σταθμού Σιράκ. Και πάντως, οι κάτοικοι εδώ, όπως μου έλεγαν, περίμεναν πώς και πώς την ώρα που θα αναστηλωθεί και θα ανακαινιστεί το ιστορικό αυτό θέατρο, με την art nouveau πρόσοψη και τον εξώστη με την υπέροχη θέα.
Στην αγορά
Ίσως πιο γραφικό σημείο της πόλης είναι η ανοιχτή αγορά της, η "σούκα" όπως τη λένε οι ντόπιοι. Μπαχαρικά, λαχανικά, φρούτα, όσπρια, οικιακά σκεύη, μέσα σε τελάρα ή χύμα σε σακιά να ζυγίζονται σε παλιού τύπου ζυγαριές, με τον κόσμο να πηγαινοέρχεται στους πεζόδρομους της αγοράς, που είναι και από τις δύο πλευρές καλυμμένοι με τέντες, ομπρέλες ή στέγαστρα των πωλητών.
Στον δρόμο για το Γιερεβάν, έβαλα να ακούσω τοπική μουσική. Έντονο το φολκλορικό χρώμα, αν και είχα διαβάσει ότι πολλά γνωστά τραγούδια αποτελούν μελοποιημένα ποιήματα. Ένα από τα τραγούδια ήταν, όπως κατάλαβα από την αγγλική μετάφραση των στίχων, εμπνευσμένο από τη ζωή του ελληνικής καταγωγής γνωστού φιλόσοφου, μυστικιστή, ποιητή και συνθέτη Γιούρι Ιβάνοβιτς Γκουρτζίεφ ή Γεώργιου Γεωργιάδη, ο οποίος είχε γεννηθεί στο Γυούμρι όταν ακόμη ονομαζόταν Αλεξανδρούπολη. Με τη μουσική αυτή πέρασαν γρήγορα οι δυόμιση ώρες της διαδρομής ώς την πρωτεύουσα της Αρμενίας.
Κείμενο - φωτογραφίες:
ΘΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
1. Στην Οικία Τζιτογκτσιάν ο χρόνος έχει σταματήσει στο γύρισμα από τον 19ο στον 20ό αιώνα
2. Εδώ στεγαζόταν από τον 19ο αιώνα ώς τον φονικό σεισμό του 1988 η όπερα της αρμενικής Αλεξανδρούπολης
3. Με φόντο την είσοδο στην υπαίθρια αγορά
4. Αλίμονο σε αυτούς που ξέχασαν ανοιχτά τα παράθυρα του λεωφορείου. Ακόμη στεγνώνουν τα ρούχα τους από το μπουγέλωμα
5. Ο ναός του Σωτήρος, στο κεντρικότερο σημείο του Γκιούμρι, υπό επιδιόρθωση μετά τον φονικό σεισμό του 1988
6. Στο παζάρι, αμέσως μετά το μπουγέλωμα των καταστηματαρχών
