Του David Pilling
Στο νησί Πατέ, απέναντι από τις ακτές της βόρειας Κένυας, υπάρχουν ανοιχτόχρωμοι Αφρικανοί με κινεζικά χαρακτηριστικά, θραύσματα αρχαίας κινεζικής πορσελάνης, ακόμα και μια τοποθεσία που ονομάζεται Νέα Σανγκά. Όλα στηρίζουν μια ιστορία των ντόπιων ότι ναυτικοί από τον στόλο του Ζενγκ Χε, του Κινέζου εξερευνητή του 15ου αιώνα, εγκαταστάθηκαν στο νησί πολλά χρόνια πριν πατήσει ο Κολόμβος το πόδι του στην Αμερική.
Είτε υπάρχουν είτε όχι απόγονοι του πληρώματος του μεγάλου Κινέζου θαλασσοπόρου στην Κένυα, τα αρχεία δείχνουν ότι μεγάλα πλοία έφτασαν στην ανατολική ακτή της Αφρικής περισσότερο από 500 χρόνια πριν, ανταλλάσσοντας κινεζικούς θησαυρούς με εξωτικά προϊόντα, όπως ελεφαντόδοντο, στρουθοκαμήλους και ζέμπρες. Υπάρχει μακρά ιστορία επαφών μεταξύ της Κίνας και της Αφρικής, που στερεώθηκε υπό τον Μάο Τσε Τουνγκ στη δεκαετία του ’60 με αντιαποικιακή αλληλεγγύη και την κατασκευή έργων όπως η σιδηροδρομική γραμμή Τανζά, που συνδέει τη Ζάμπια με την ακτή της Τανζανίας.
Κατά τα τελευταία 15 χρόνια, ωστόσο, το επίπεδο της εμπλοκής κρατικών κινεζικών επιχειρήσεων, πολιτικών ηγετών, διπλωματών και επιχειρηματιών έχει επισκιάσει τις επαφές των προηγούμενων αιώνων.
Η σινοαφρικανικές σχέσεις -άλλοτε σποραδικές και άλλοτε οργανωμένες από το Πεκίνο- μετακινούν τον εμπορικό και γεωπολιτικό άξονα ολόκληρης ηπείρου, από την οποία είχαν παραιτηθεί πολλές δυτικές κυβερνήσεις. Ενώ Ευρωπαίοι και Αμερικανοί θεωρούν την Αφρική ως μια ενοχλητική πηγή αστάθειας, μετανάστευσης και τρομοκρατίας -φυσικά και πολύτιμων μεταλλευμάτων-, η Κίνα βλέπει ευκαιρίες. Η Αφρική διαθέτει πετρέλαιο, χαλκό, κοβάλτιο και σιδηρομετάλλευμα. Διαθέτει αγορές για τις κινεζικές βιομηχανίες και εταιρείες κατασκευών. Και -ίσως αυτό που γίνεται λιγότερο αντιληπτό- αποτελεί ένα πολλά υποσχόμενο όχημα για την κινεζική γεωπολιτική επιρροή.
«Είναι πολύ σημαντικό για την Κίνα να έχει φίλους 54 αφρικανικές χώρες» λέει η Γινγκ Γκου του Κέντρου Ανερχόμενων Δυνάμεων και Παγκόσμιας Ανάπτυξης στο ανατολικό Σάσεξ, που αντιπαραβάλλει τις καλές σχέσεις του Πεκίνου με τις περισσότερες αφρικανικές χώρες με την ένταση που διακρίνει τις σχέσεις του με τους γείτονες από το Τόκιο και το Ανόι.
Πολλοί, ανάμεσά τους ορισμένοι Αφρικανοί, αντιμετωπίζουν με καχυποψία αυτό που θεωρούν ως μια νεοαποικιακή αρπαγή εδαφών, όπου εταιρείες οι οποίες λειτουργούν για λογαριασμό του κινεζικού κράτους αποκομίζουν μεταλλεύματα με αντάλλαγμα υποδομές και χρηματοδότηση που επιβαρύνουν τις κυβερνήσεις με χρέη. Η συμπεριφορά των Κινέζων στην Αφρική, όπως και εκείνων από τη Δύση, συχνά απέχουν πολύ από το να είναι υποδειγματικές. Υπάρχουν εύλογες διαμαρτυρίες για τις κινεζικές εταιρείες που προσλαμβάνουν λίγους ντόπιους, τους κακομεταχειρίζονται και ενδιαφέρονται σπάνια για το περιβάλλον. Ωστόσο, αναγνωρίζεται με αρκετή ζηλοφθονία ότι η Κίνα έχει κυρίως ωφελήσει την Αφρική και ότι όλοι όσοι συμμετέχουν έχουν πάρει μαθήματα.
«Εργαστήριο ιδεών»
Η εμπλοκή του Πεκίνου στην Αφρική έχει πολύ περισσότερα επίπεδα από εκείνα που αναγνωρίζονται συχνά. Η Κίνα, λέει η κυρία Γινγκ, έχει χρησιμοποιήσει την Αφρική κυρίως ως πεδίο δοκιμών για τις αυξανόμενες παγκόσμιες φιλοδοξίες της, είτε μέσω ειρηνευτικών αποστολών είτε μέσω της κατασκευής δρόμων, λιμανιών και σιδηροδρομικών γραμμών, που έχουν στόχο να συνδέσουν το μεγαλύτερο μέρος του αναπτυσσόμενου κόσμου, μέσω ενός νέου Δρόμου του Μεταξιού, με το Μέσο Βασίλειο. Μαζί της συμφωνεί ο Χάουαρντ Φρεντς, ο οποίος στο βιβλίο του “Η δεύτερη ήπειρος της Κίνας” χαρτογραφεί την πορεία περίπου ενός εκατομμυρίου Κινέζων επιχειρηματιών που έχουν εγκατασταθεί στην Αφρική. «Η αφρικανική ήπειρος είναι ένα πεδίο όπου η Κίνα μπορεί να δοκιμάζει διάφορα πράγματα σε ένα περιβάλλον πολύ χαμηλού ρίσκου» λέει. «Η Αφρική έχει υπάρξει ένα εργαστήριο ιδεών που τώρα έχουν πολύ μεγαλύτερη κλίμακα και στρατηγική σημασία».
Αρκούν μερικοί αριθμοί για να αποδειχθεί η αλλαγή. Το 2000, το εμπόριο μεταξύ Κίνας και Αφρικής μόλις που έφτασε τα 10 δισ. δολάρια (σύμφωνα με τα στοιχεία του σχετικού προγράμματος των διεθνών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins της Ουάσιγκτον) . Μέχρι το 2014 είχε πολλαπλασιαστεί σε 220 δισ, δολάρια, αν και υποχώρησε λίγο στη συνέχεια εξαιτίας μειώσεων στις τιμές αγαθών. Σε αυτό το χρονικό διάστημα, οι κινεζικές άμεσες επενδύσεις αυξήθηκαν από το μόλις 2% των αμερικανικών επιπέδων σε 55%, καθώς γίνονταν κάθε χρόνο νέες επενδύσεις δισεκατομμυρίων δολαρίων. Η Κίνα χορηγεί περίπου το 1/6 του συνολικού δανεισμού τής Αφρικής σύμφωνα με το John L Thornton China Center στο Ινστιτούτο Brookings.
Την Κίνα έχουν προσελκύσει πλουτοπαραγωγικές πηγές που βρίσκονται σε αφθονία στην Αφρική: πετρέλαιο από την Αγκόλα, τη Νιγηρία και το Σουδάν, χαλκός από τη Ζάμπια και τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και ουράνιο από τη Ναμίμπια. Τους τελευταίους μήνες φαίνεται ότι κινεζικές εταιρείες προσπαθούν να ελέγξουν την αγορά κοβαλτίου, που είναι απαραίτητο για την κατασκευή μπαταριών των ηλεκτρικών αυτοκινήτων, με εξαγορές πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων σε ανθρακωρυχεία του Κονγκό, που είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός στον κόσμο. Από τη Λιβύη και τη Ζάμπια μέχρι την Γκάνα και τη Μοζαμβίκη, οι κινεζικές εταιρείες έχουν κερδίσει τη φήμη για αχαλίνωτη δράση σε τομείς από την ξυλεία, το πετρέλαιο και το χρυσό μέχρι το παράνομο ελεφαντόδοντο.
Οι σινοαφρικανικές σχέσεις αναπτύσσονται και σε άλλους τομείς. Η Κίνα έχει 52 διπλωματικές αποστολές σε αφρικανικές πρωτεύουσες, έναντι των 49 της Ουάσιγκτον. Από τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, η Κίνα έχει τους περισσότερους κυανόκρανους στην ήπειρο, έχοντας αναπτύξει περισσότερους από 2.000 στρατιώτες στο Κονγκό, στη Λιβερία, στο Μάλι, το Σουδάν και το Νότιο Σουδάν.
Από την οπτική γωνία της Αφρικής, η Κίνα αποτελεί μεν ρίσκο, αλλά έχει απτά πλεονεκτήματα σε χρηματοδότηση και μηχανικούς. Ακόμα πιο σημαντικό, φέρνει επιλογές καλοδεχούμενες για τις αφρικανικές κυβερνήσεις, οι οποίες ήταν εγκλωβισμένες επί δεκαετίες σε συχνά αντιπαραγωγικές σχέσεις με ξένους δωρητές που έφερναν δισεκατομμύρια δολάρια βοήθειας, αλλά στις δεκαετίες του ’80 και του ’90 έφεραν επίσης καταστροφικές αμερικανικές συνταγές για ανάπτυξη και μεταρρυθμίσεις βασισμένες στην αγορά.
«Το αφήγημα του δωρητή και του αποδέκτη άλλαξε σημαντικά με την Κίνα» λέει ο Νταμπίσα Μόγιο, ένας οικονομολόγος από τη Ζάμπια, συγγραφέας του βιβλίου «Νεκρή βοήθεια», το οποίο αμφισβητεί τους δεσμούς της Αφρικής με την Ευρώπη και τις ΗΠΑ που βασίζονται στη βοήθεια. «Οι αφρικανικές χώρες χρειάζονται και επενδύσεις. Στον βαθμό που η Κίνα ή οποιοσδήποτε άλλος -η Ινδία, η Τουρκία, η Ρωσία ή η Βραζιλία- φέρνει νέες εμπορικές και επενδυτικές ευκαιρίες στην Αφρική, αυτά είναι καλά νέα».
Ο Τζέφρι Σακς, διευθυντής του Ινστιτούτου Earth στο Πανεπιστήμιο Columbia, χαρακτηρίζει τον νέο κινεζικό ενθουσιασμό ως «τη σημαντικότερη μεμονωμένη εξέλιξη για την Αφρική σε αυτή τη γενιά». Το Πεκίνο, λέει, μπορεί να βοηθήσει στη μεταμόρφωση της ηπείρου. «Ξέρουν να φτιάχνουν μεγάλα έργα» λέει, αναφερόμενος σε φράγματα, λιμάνια, αεροδρόμια, σιδηροδρόμους, δίκτυα τηλεπικοινωνιών και δρόμους που φτιάχνουν κινεζικοί όμιλοι στις πιο απόμακρες γωνιές της ηπείρου. «Ξέρουν πώς να τα φτιάξουν».
Ίσοι εταίροι;
Σε όλη την Αφρική, οι άνθρωποι στον δρόμο και στην εξουσία έχουν τα ίδια αισθήματα. Η επίσημη κινεζική πολιτική της μη ανάμειξης κάνει το Πεκίνο ελκυστικό εταίρο για Αφρικανούς ηγέτες από την Αγκόλα μέχρι τη Ζιμπάμπουε, που έχουν μπουχτίσει από τα κηρύγματα των πρώην αποικιακών δυνάμεων για ανθρώπινα δικαιώματα ή δημοκρατία.
Μια έρευνα του Afrobarometer το 2016 σε 36 αφρικανικές χώρες βρήκε ότι το 63% των Αφρικανών θεωρούν την κινεζική επιρροή «αρκετά» ή «πολύ» θετική. Στο ερώτημα ποιες χώρες αποτελούν το καλύτερο αναπτυξιακό μοντέλο για την Αφρική, το 30% απάντησε οι ΗΠΑ και το 24% η Κίνα, στην πρώτη και τη δεύτερη θέση αντίστοιχα. Ωστόσο, υπάρχει ανησυχία για την άνοδο της κινεζικής επιρροής. «Νομίζω ότι οι Κινέζοι ξέρουν τι θέλουν. Οι Αφρικανοί είναι εκείνοι που δεν ξέρουν τι θέλουν» λέει ο PLO Λουμούμπα, διευθυντής της Νομικής Σχολής της Κένυας. «Η Κίνα θέλει τον έλεγχο. Η Κίνα θέλει να γίνει παγκόσμια δύναμη» συμπληρώνει, αναφέροντας ότι οι αφρικανικές κυβερνήσεις δανείζονται τόσο πολύ από την Κίνα, που θα είναι οικονομικά και πολιτικά εξαρτημένοι από το Πεκίνο.
Ο Γκόντφρι Μουαμπεμπούα, σκιτσογράφος γνωστός ως Gado, του οποίου το έργο δημοσιεύεται σε όλη την Αφρική, λέει κάτι παρόμοιο: «Είναι η ίδια παλιά ιστορία: Τώρα κατακτούν την Αφρική οι Κινέζοι, αλλά ποιο είναι το όφελος για την Αφρική;». Σε ένα από τα σκίτσα του, λιλιπούτειοι Αφρικανοί ηγέτες σφίγγουν το χέρι ενός πανύψηλου Κινέζου. Η λεζάντα γράφει «Είμαστε ισότιμοι εταίροι».
Σε μια πρόσφατη συνέντευξη στους “Financial Times”, ο Πρόεδρος της Κένυας Ουχούρου Κενυάτα, ο οποίος έχει χρησιμοποιήσει δισεκατομμύρια από την Κίνα και κινεζική τεχνογνωσία για μεγάλα έργα υποδομών, εξέφρασε ανησυχία για το εμπορικό έλλειμμα της Αφρικής με την Κίνα. Το Πεκίνο, λέει, αρχίζει να εκτιμά πως, προκειμένου να λειτουργήσει η στρατηγική του, θα πρέπει να ανοίξει και η Κίνα στην Αφρική όπως ανοίγει η Αφρική στην Κίνα.
Ο κύριος Φρεντς λέει ότι η άποψη της Αφρικής για την Κίνα παραμένει θετική, αλλά όχι με τον ενθουσιασμό που υπήρχε παλιότερα. Ο κόσμος καλοδέχεται τις υποδομές, λέει, αλλά θέλουν να μη δέχονται τα πάντα οι κυβερνήσεις τους, να μην πληρώνουν υπερβολικά, να μην αποδέχονται κακοτεχνίες ούτε να επιτρέπουν στις κινεζικές εταιρείες να χρησιμοποιούν εξ ολοκλήρου δικό τους προσωπικό και υλικά. Αναφέρει ότι οι Αφρικανοί αγανακτούν όταν διεφθαρμένες κυβερνήσεις υπερτιμολογούν το κόστος των έργων -όπως καταγγέλλεται ότι έγινε στη σιδηροδρομική γραμμή Μομπάσα-Ναϊρόμπι, κόστους 4 δισ. δολαρίων, που εγκαινιάστηκε τον περασμένο μήνα- για να δοθούν μίζες. Ωστόσο, προσθέτει, οι κινεζικές εταιρείες είναι περισσότερο εναρμονισμένες σε τέτοια θέματα από όσο υποστηρίζουν οι επικριτές. Πριν από μια δεκαετία θεωρούσαν πως αρκούσε να συνδιαλέγονται με την κυβέρνηση. Τώρα συνειδητοποιούν ότι πρέπει επίσης να εμπλακούν με την κοινωνία των πολιτών και τις διεθνείς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις για διάφορα θέματα, από τις δεξιότητες των ντόπιων μέχρι το περιβάλλον.
Στις κινεζικές εταιρείες αρέσει να δείχνουν ότι μεταφέρουν δεξιότητες. Η εταιρεία Huawei, η οποία βγάζει το 15% των παγκόσμιων εσόδων της στην Αφρική, εκπαιδεύει κάθε χρόνο 15.000 σπουδαστές μαθητές στις τηλεπικοινωνίες σε Αγκόλα, Κονγκό, Αίγυπτο, Κένυα, Μαρόκο, Νιγηρία και Νότια Αφρική. Σύμφωνα με τους ερευνητές του Johns Hopkins, το 80% των εργαζομένων σε κινεζικά έργα είναι Αφρικανοί, ακόμα κι αν πρόκειται για δουλειές χαμηλής ειδίκευσης. “Αναγνωρίζω το έργο των Κινέζων”, λέει ο κύριος Φρεντς. «Κάνουν μια πολύ απότομη και, ανηφορική στροφή και από τη σχεδόν μηδενική γνώση, γίνονται πολύ εξειδικευμένοι παίκτες».
Η κυρία Γινγκ από το Κέντρο Ανερχόμενων Δυνάμεων λέει ότι η Κίνα θέλει να θεωρείται η σχέση ως αμοιβαία επωφελής. «Η Κίνα προωθεί ενεργά μια αφρικανική στρατηγική εκβιομηχάνισης» προσθέτει. «Ελπίζει πως θα μεταφέρει την παραγωγή χαμηλού κόστους στην Αφρική τα επόμενα δέκα χρόνια». Αυτό που έχει εξαιρετική σημασία για τις αφρικανικές κυβερνήσεις, λέει η κυρία Γινγκ, είναι να αναλάβουν τον έλεγχο των σχέσεών τους είτε με τη Δύση είτε με την Κίνα. Αυτό σημαίνει να βάλουν προτεραιότητες, να διασφαλίσουν τη μεταφορά δεξιοτήτων και να διαπραγματευτούν με τους δικούς τους όρους με τους ξένους εταίρους. «Εξαρτάται από τους Αφρικανούς. Πρέπει να ξεκαθαρίσουν ποιοι θα είναι οι παίκτες και ποιοι θα είναι οι ρόλοι τους» λέει. «Αυτό δεν πρέπει να το αποφασίσουν οι ξένοι».
Η σινοαφρικανική σχέση δεν είναι μονολιθική, αλλά εξελίσσεται με πολλούς παίκτες με διαφορετικές ατζέντες. Από τη μία πλευρά υπάρχουν 54 αφρικανικές χώρες και από την άλλη διάφορες κινεζικές τράπεζες, κρατικές επιχειρήσεις, τοπικές κυβερνήσεις, ιδιωτικές εταιρείες και φυσικά πρόσωπα. “Όταν κοιτάζεις αυτό που κάνει η Κίνα, συνολικά βλέπεις χάος, όχι συγκρότηση» λέει ο Μινξίν Πέι, ένας Κινέζος ακαδημαϊκός, ο οποίος απορρίπτει την ιδέα μιας μεγάλης κινεζικής στρατηγικής για την Αφρική.
Ο Γουί Βίσενμπαχ, ειδικός στα κινεζικά προγράμματα στην Αφρική, επίσης αμφισβητεί την ιδέα πως το Πεκίνο έχει ένα «μεγάλο σχέδιο». Η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής των 4 δισ. δολαρίων από τη Μομπάσα στο Ναϊρόμπι ήταν περισσότερο ιδέα της Κένυας παρά της Κίνας, λέει. Ακόμα κι αν επεκταθεί η γραμμή στην Ουγκάντα, πιθανώς και στη Ρουάντα, δεν αποτελεί στρατηγική της Κίνας η σύνδεση της ανατολικής Αφρικής. “Αποτελεί μάλλον μια οπορτουνιστική απόπειρα της κρατικής Εταιρείας Οδών και Σιδηροδρόμων για ένα προσοδοφόρο συμβόλαιο” λέει.
Η απουσία μιας σαρωτικής στρατηγικής δεν σημαίνει την απουσία κρατικής επιρροής. Οι Κινέζοι ηγέτες ενεργούν για την προσέλκυση αφρικανικών κυβερνήσεων. Το 2015 ο πρόεδρος Σι Ζιπίνγκ υποσχέθηκε 60 δισεκατομμύρια δολάρια για έργα στην Αφρική μέσα σε τρία χρόνια, παρά την πτωτική πορεία στις τιμές των αγαθών. Το Πεκίνο ενθαρρύνει συστηματικά κινεζικές εταιρείες, πολλές με μεγάλα πλεονάσματα στο εσωτερικό, να κερδίσουν συμβόλαια στην Αφρική. «Όταν η κυβέρνηση λέει ότι αυτός είναι νέος ορίζοντας, ότι είναι προσοδοφόρος και ότι οι άνθρωποι πρέπει να πάνε εκεί, τότε οι άνθρωποι πάνε εκεί» λέει ο κύριος Βίσενμπαχ. Οι πολιτικές ντιρεκτίβες από το Πεκίνο συνοδεύονται από φθηνή χρηματοδότηση και κρατική εγγύηση για την περίπτωση χρεοκοπίας αφρικανικών κυβερνήσεων. Δεν μοιράζει το Πεκίνο τον κόσμο, υποστηρίζει, αλλά αυτό που συμβαίνει είναι ένας αγώνας δρόμου για κινεζική κρατική χρηματοδότηση. «Με αυτή την έννοια», λέει, «είναι στρατηγικό και ταυτόχρονα πολύ οπορτουνιστικό».
Πακτωλός γουάν στη φτωχή Αιθιοπία
Οι ανερχόμενες σχέσεις Κίνας - Αφρικής ξεπερνούν κατά πολύ τα αγαθά. Ένας από τους σημαντικότερους προορισμούς των κινεζικών επενδύσεων στην Αφρική είναι η Αιθιοπία, η πιο φτωχή σε πόρους χώρα των 100 εκατομμυρίων ανθρώπων, που εφαρμόζει κινεζικού τύπου ανάπτυξη με κρατικό σχεδιασμό. Αντί για πόρους, η Αιθιοπία έχει στρατηγική θέση και εν δυνάμει μεγάλη αγορά αν αποδειχθεί βιώσιμη η μεγάλη ανάπτυξή της των τελευταίων 15 ετών.
Από το 2000, η Αιθιοπία είναι ο μεγαλύτερος αποδέκτης κινεζικών δανείων στην Αφρική, με τη χρηματοδότηση φραγμάτων, δρόμων, σιδηροδρόμων και εργοστασίων αξίας άνω των 12,3 δισ. σύμφωνα με ερευνητές στο Johns Hopkins. Το ποσό αυτό είναι υπερδιπλάσιο των δανείων στο πλούσιο σε πετρέλαιο Σουδάν και στο πλούσιο σε μεταλλεύματα Κονγκό. Στην πραγματικότητα, πολύ μεγαλύτερο ποσοστό των άμεσων αμερικανικών επενδύσεων -66% έναντι 28% της Κίνας- πάει στα ορυχεία.
