Τον Ιούνιο του 1985 η φωτογραφία ενός κοριτσιού με πράσινα μάτια προκαλούσε τον κόσμο να στρέψει την προσοχή του στο δράμα των προσφύγων του Αφγανιστάν. Οργή, απόγνωση, αποφασιστικότητα, τρόμος ή όλα αυτά μαζί; Τι σήμαινε αυτό το βλέμμα στο εξώφυλλο του περιοδικού “National Geographic”;
Η φωτογραφία δεν ήταν «φρέσκια». Είχε τραβηχτεί σχεδόν έναν χρόνο νωρίτερα, το 1984, μέσα σε έναν προσφυγικό καταυλισμό στο Πακιστάν. Δεν ήταν βέβαια η πρώτη φορά που ένα φωτογραφικό στιγμιότυπο αναδεικνυόταν σε σύμβολο ενός πολέμου με κάποια καθυστέρηση. Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα. Ο φωτογράφος Στιβ Μακ Κάρι δεν είχε κρατήσει το όνομα του κοριτσιού που αποτυπώθηκε στη συλλογική μνήμη ως «Το κορίτσι από το Αφγανιστάν».
Το 12χρονο κορίτσι της φυλής Παστούν ήταν μια σταγόνα στο ποτάμι της προσφυγιάς που είχε κατακλύσει το Πακιστάν και το Ιράν, καθώς στην πατρίδα της μαινόταν ο πόλεμος μετά τη σοβιετική εισβολή του 1979. Οι μάχες με τους μουτζαχεντίν, τους οποίους υποστήριζαν οι ΗΠΑ, είχαν φτάσει και στο χωριό της. Η μητέρα της πέθανε όταν ήταν 8 χρόνων. Μαζί με τον πατέρα, τον αδελφό και τις τέσσερις αδελφές της πέρασαν με τα πόδια τα βουνά και κατέφυγαν στο Πακιστάν. Το περιοδικό οργάνωσε ειδική αποστολή για τον εντοπισμό και την ταυτοποίησή της σχεδόν δύο δεκαετίες αργότερα. Ο σοβιετικός στρατός είχε αποχωρήσει από το 1989, η Σοβιετική Ένωση είχε διαλυθεί, αλλά ο πόλεμος στο Αφγανιστάν συνεχιζόταν.
Το 2001 ήταν η σειρά της Αμερικής να εισβάλει στις ΗΠΑ. Για να πιάσει τον Οσάμα Μπιν Λάντεν, εγκέφαλο των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, να διαλύσει την Αλ Κάιντα και να τιμωρήσει το στυγνό καθεστώς των ταλιμπάν που του έδιναν καταφύγιο. Αλλά και για να οδηγήσει τη χώρα στη Δημοκρατία, να υπερασπιστεί τα δικαιώματα των γυναικών, να τις απαλλάξει από την μπούργκα. Ωραία λόγια και διακηρύξεις, πολύ μακριά από την αφγανική πραγματικότητα.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο νομιμοποίησης της αμερικανικής επέμβασης, το περιοδικό οργάνωσε ειδική αποστολή και εντόπισε το κορίτσι με τα πράσινα μάτια στο Αφγανιστάν το 2002. Η Σαρμπάτ Γκούλα ταυτοποιήθηκε με έλεγχο της ίριδας του ματιού. Είχε επιστρέψει στο χωριό της, ήταν παντρεμένη και είχε αποκτήσει τουλάχιστον τρεις κόρες. Δήλωνε πιστή μουσουλμάνα, φορούσε μπούργκα και έλεγε ότι ποτέ δεν αισθανόταν ασφαλής. “Με τους ταλιμπάν ήταν καλύτερα, τουλάχιστον υπήρχε ειρήνη και τάξη”, είπε προς μεγάλη έκπληξη του αμερικανικού κοινού. Όσο για την περίφημη φωτογραφία είπε ότι την έβλεπε για πρώτη φορά, ότι δεν γνώριζε ότι είχε γίνει παγκόσμιο σύμβολο. Την άνοιξη του 2002, στα 30 χρόνια της, η γυναίκα επέστρεψε στα πρωτοσέλιδα, η ζωή της έγινε ντοκιμαντέρ. Το “National Geographic” ίδρυσε προς τιμή της μια φιλανθρωπική οργάνωση με στόχο την εκπαίδευση κοριτσιών και νεαρών γυναικών από το Αφγανιστάν, ενώ κάλυψε τα έξοδα νοσηλείας της οικογένειάς της καθώς και ένα ταξίδι-προσκύνημα στη Μέκκα.
Τα χρόνια περνούσαν, δεκάδες δισεκατομμύρια ξοδεύονταν κάθε χρόνο στον πόλεμο και στη διεθνή προσπάθεια αρωγής των προσφύγων, η φωτογραφία της Σαρμπάτ Κούλα σιγά - σιγά θόλωσε. Μέχρι που το 2015 πακιστανικές εφημερίδες έγραψαν ότι ακυρώθηκε η ταυτότητά της καθώς και των δύο... γιων της. Η ταυτότητα της γυναίκας είχε εκδοθεί το 1988 με πλαστά στοιχεία, το ίδιο και η ψηφιακή το 2014, ανακοίνωσε η πακιστανική κυβέρνηση που έκανε την υπόθεση αυτή σύμβολο της εκστρατείας της για την εκκαθάριση του μητρώου των προσφύγων και την απέλαση των «παράνομων». Τα αγόρια ίσως να μην ήταν δικά της παιδιά, αλλά αποτελεί συνηθισμένη πρακτική να δηλώνονται παιδιά που δεν είναι συγγενείς προκειμένου να αποκτήσουν έγγραφα, εξήγησαν οι αρχές, ενώ ένας συγγενής είπε ότι η οικογένεια ζούσε πότε στο Πακιστάν και πότε στο Αφγανιστάν.
Σύμφωνα με την οργάνωση Human Rights Watch, 1,5 εκατομμύρια Αφγανοί πρόσφυγες έχουν προμηθευτεί νόμιμα έγγραφα από τις πακιστανικές αρχές, αλλά σχεδόν ένα εκατομμύριο χρησιμοποιούν πλαστές ταυτότητες. Σύμφωνα με άλλες εκτιμήσεις, οι "παράνομοι" Αφγανοί πρόσφυγες φτάνουν τα δύο εκατομμύρια στο Πακιστάν των 182 εκατομμυρίων κατοίκων.
Πέρυσι τον Οκτώβριο, η Σαρμπάτ Γκούλα συνελήφθη από την πακιστανική αστυνομία γιατί βρισκόταν στη χώρα με «πλαστά έγγραφα». Κρατήθηκε στη φυλακή για δύο εβδομάδες και απελάθηκε στο Αφγανιστάν, όπου η κυβέρνηση την υποδέχθηκε σαν ήρωα και υποσχέθηκε ότι θα της χαρίσει ένα σπίτι στην πρωτεύουσα Καμπούλ. Εκεί τη βρήκε τηλεοπτικό συνεργείο του BBC πριν από μερικές ημέρες. Το κορίτσι με τα πράσινα μάτια είναι τώρα 44 ετών.
«Ο άντρας μου πέθανε από ηπατίτιδα C πριν από πέντε χρόνια. Το ίδιο και η μεγαλύτερη κόρη μου. Υπήρξε μια εποχή που ζήσαμε καλά στο Πακιστάν, είχαμε καλούς γείτονες, ζούσαμε ανάμεσα στα αδέλφια μας, ανάμεσα σε Παστούν... Δεν περίμενα ότι η πακιστανική κυβέρνηση θα με αντιμετώπιζε με τόση σκληρότητα και θα με έριχνε στη φυλακή... Τώρα που επέστρεψα στην πατρίδα μου, είμαι χαρούμενη. Ο πρόεδρος Ασράφ Γκάνι, ο πρώην πρόεδρος Χαμίντ Καρζάι, όλοι οι Αφγανοί με βοήθησαν» είπε η Σαρμπάτ Γκούλα. Έπειτα από όλη αυτή την περιπέτεια θέλει, λέει, να φτιάξει μια Μη Κυβερνητική Οργάνωση για να προσφέρει στον κόσμο δωρεάν ιατρική φροντίδα. «Εγώ ήμουν μια χωρική, δεν μου άρεσαν ούτε οι φωτογραφίες ούτε τα ΜΜΕ. Τώρα είμαι χαρούμενη γιατί με γνώρισε ο κόσμος. Τα χρήματα από αυτή τη φωτογραφία βοήθησαν πολλές χήρες και ορφανά. Τώρα είμαι υπερήφανη για τη φωτογραφία» είπε.
«Αν μπορούσα να ξαναγίνω δέκα χρόνων θα πήγαινα στο σχολείο. Δεν θα παντρευόμουν στα 13. Θέλω ειρήνη. Προσεύχομαι στον Θεό κανένας να μην αναγκάζεται να φύγει από την πατρίδα του, κανένας να μην πάρει τον δρόμο της προσφυγιάς». Βέβαια, σε σύγκριση με εκατομμύρια άλλους συμπατριώτες της θα μπορούσε να χαρακτηριστεί "τυχερή".
Το βλέμμα της Γκούλα έχει χάσει την εφηβική αθωότητα, είναι κουρασμένο. Κανένα από τα παιδιά της δεν έχει πάρει το πράσινο χρώμα των ματιών. Το μακελειό συνεχίζεται στο Αφγανιστάν: Ταλιμπάν εναντίον κυβερνητικών, Αμερικανοί και άλλοι δυτικοί, φατρίες και φυλές. Η χώρα παραμένει από τους μεγαλύτερους παραγωγούς όπιου σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη. Αλλά και ένας από τους βασικότερους τόπους προέλευσης προσφύγων που αναζητούν καλύτερη μοίρα στην Ευρώπη.
