Του ΣΩΤΗΡΗ ΡΟΥΣΣΟΥ*
Το σύστημα κρατών και συνόρων της Μέσης Ανατολής είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα των αποικιακών και ηγεμονικών σχεδίων των δυτικών δυνάμεων. Εντούτοις τα εξωτερικά σύνορα άλλαξαν ελάχιστα τα τελευταία ενενήντα χρόνια. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν αξιώσεις αλλαγής της επικράτειας αυτών των κρατών. Για τους παναραβιστές και το πολιτικό Ισλάμ, η Μέση Ανατολή είχε περισσότερα κράτη από όσα θα έπρεπε, αφού προσέβλεπαν στο μεγάλο παναραβικό κράτος ή στην ανασύσταση του ισλαμικού χαλιφάτου.
Από την άλλη πλευρά, για απελευθερωτικά κινήματα όπως το παλαιστινιακό και το κουρδικό η περιοχή είχε λιγότερα κράτη από όσα έπρεπε αφού έλειπαν από τον χάρτη τα ανεξάρτητα κράτη της Παλαιστίνης ή του Κουρδιστάν. Πάντα, λοιπόν, υπήρχαν κράτη και ιδεολογίες που ήθελαν τη διατήρηση του status quo ή που επιζητούσαν την αναθεώρησή του.
Ο Ψυχρός Πόλεμος παγίωσε την κρατική δομή της Μέσης Ανατολής, αφού, λόγω της πρόσδεσης των κρατών στη μια ή την άλλη υπερδύναμη, οποιαδήποτε προσπάθεια για καίρια αλλαγή της κρατικής δομής της περιοχής σήμαινε την αναμέτρηση των υπερδυνάμεων.
Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και η στρατιωτική επέμβαση (για πρώτη φορά στη Μέση Ανατολή) των ΗΠΑ εναντίον της ιρακινής εισβολής στο Κουβέιτ το 1991 άλλαξε τα δεδομένα στην περιοχή. Πολύ περισσότερο, η πολιτική της «αλλαγής καθεστώτων» (regime change) και η κατοχή του Ιράκ οδήγησαν στην πλήρη απονομιμοποίηση και τελικά στην καίρια αμφισβήτηση της κρατικής δομής στην περιοχή. Επίσης την ίδια περίοδο μη κρατικοί δρώντες όπως η Χεζμπολάχ, το κουρδικό απελευθερωτικό κίνημα και οι τζιχαντιστικές οργανώσεις αύξησαν αλματωδώς την επιρροή τους στο περιφερειακό ισοζύγιο ισχύος.
Οι συγκρούσεις
Οι πρόσφατες αραβικές εξεγέρσεις και η τροπή που πήραν σε χώρες όπως η Συρία, η Λιβύη και η Υεμένη διέλυσαν το μείγμα νεωτερικών μηχανισμών και προνεωτερικών δικτύων αφοσίωσης που συνέθεταν τα κράτη αυτά. Η εξωτερική μάλιστα ανάμειξη στην περίπτωση της Υεμένης, του Ιράκ και κυρίως της Συρίας μετέτρεψε εμφύλιες διαμάχες σε μια περιφερειακή σύγκρουση που αφορά την κρατική δομή και το συνοριακό καθεστώς.
Στη σύγκρουση αυτή το Ιράν αποτελεί σταθεροποιητή. Επιθυμεί την εδαφική κυριαρχία και το σημερινό σύστημα κρατών στο Ιράκ, τη Συρία και τον Λίβανο, γιατί πιστεύει ότι μέσω της σιιτικής πλειοψηφίας στο Ιράκ, του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία και της πολιτικής - στρατιωτική ισχύος της Χεζμπολάχ στον Λίβανο μπορεί να διατηρήσει ηγεμονική επιρροή μέχρι τις ακτές της Μεσογείου και τα σύνορα του Ισραήλ. Η Χεζμπολάχ είναι επίσης σταθεροποιητής. Δεν έχει κανένα συμφέρον από τη διάσπαση της Συρίας και του Ιράκ αφού κάτι τέτοιο θα αποδυνάμωνε τη μεγάλη της σύμμαχο, την Τεχεράνη.
Το ασαντικό καθεστώς στη Δαμασκό είναι και αυτό σταθεροποιητής, μιας και προτιμά μια Συρία ενωμένη υπό τον έλεγχό του παρά μια χαώδη κατάσταση, η οποία κάποια στιγμή μπορεί να αποβεί μοιραία για τον Μπασάρ Αλ Άσαντ και τον καθεστωτικό κύκλο του.
"Υβριδικά" κράτη
Η Σαουδική Αραβία και οι μοναρχίες του Κόλπου με την άμεση ή έμμεση στήριξη στις τζιχαντιστικές οργανώσεις, όπως η Τζάμπχατ Αλ Νούσρα και το «σλαμικό Χαλιφάτο, αποτελούν αποσταθεροποιητές. Τα κράτη αυτά και οι ηγεσίες τους θεωρούνται πολιτικά και κοινωνικά συντηρητικά και μέχρι πρόσφατα Ηρακλειδείς της συνοριακής σταθερότητας. Ο φόβος τους, όμως, απέναντι στην επέκταση της ιρανικής επιρροής και την άνοδο των Αδελφών Μουσουλμάνων μετά την «αραβική άνοιξη» τις στρέφει στην αναζήτηση συμμάχων στο δογματικά συγγενές εξτρεμιστικό σουνιτικό Ισλάμ, με αποτέλεσμα την αποσταθεροποίηση του συνοριακού status quo. Η πρόθεση κυρίως του σαουδαραβικού βασιλείου να παίξει τον ρόλο του προστάτη των σουνιτών Αράβων ενθάρρυνε αποσχιστικές βλέψεις σουνιτών στη Συρία και το Ιράκ.
Είναι προφανές ότι το Ισλαμικό Χαλιφάτο αποτελεί αποσταθεροποιητή του συνοριακού status quo. Η επέκτασή του, αν και ρευστή και συνεχώς αυξομειούμενη τόσο στο Ιράκ όσο και στη Συρία, αποδομεί εκ των πραγμάτων την επικράτεια των δύο αυτών κρατών και αναδεικνύει νέες «υβριδικές» μορφές κρατικής οργάνωσης, ένα μείγμα εξτρεμιστικού Ισλάμ με συμμάχους από τον μπααθικό ιρακινό εθνικισμό και τις φυλές που αποξενώθηκαν από τα καθεστώτα στη Βαγδάτη και τη Δαμασκό.
Επίσης το κουρδικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, είτε με την μορφή του οιονεί ανεξάρτητου κράτους στο ιρακινό Κουρδιστάν είτε με τη μορφή των Κούρδων μαχητών στη βορειο-ανατολική Συρία, αποτελεί αποσταθεροποιητή του συνοριακού status quo.
Τουρκία και Ισραήλ
Η Τουρκία και το Ισραήλ βρίσκονται στο μεταίχμιο μεταξύ σταθεροποιητή και αποσταθεροποιητή. Η πρώτη, ενώ στην αρχή της συριακής κρίσης στήριξε την ακεραιότητα της χώρας, στη συνέχεια με την έμμεση και άμεση υποστήριξη που έδωσε στο τζιχαντιστικό Ισλάμ ουσιαστικά αποσταθεροποίησε το συνοριακό status quo. Επίσης το παιχνίδι επιλεκτικής υποστήριξης του ιρακινού Κουρδιστάν και των σουνιτών του Ιράκ απέναντι στη σιιτική κυβέρνηση της Βαγδάτης κατατάσσει την Τουρκία στην πλευρά των αποσταθεροποιητών.
Το Ισραήλ θα περίμενε κανείς να βρίσκεται με σαφή τρόπο στην πλευρά των σταθεροποιητών. Τον τελευταίο καιρό όμως, επιλέγει να εμπλακεί σε σύγκρουση με τη Χεζμπολάχ, βασικό σύμμαχο του Άσαντ, οδηγώντας στην επιχειρησιακή της υπερέκταση και συνεπώς σε αδυναμία να δράσει στον συριακό εμφύλιο. Αυτό έχει αποτέλεσμα την ενδυνάμωση των τζιχαντιστών στη Συρία, δηλαδή των δυνάμεων που επιζητούν την αλλαγή του συνοριακού status quo. Αν αυτή η τάση συνεχιστεί, τότε το Ισραήλ περνά στην πλευρά των αποσταθεροποιητών.
Λάθος μηνύματα από την Ουάσιγκτον
Η Μόσχα προκρίνει τη σταθερότητα του συνοριακού καθεστώτος. Μια ενιαία Συρία αποτελεί σημαντική σύμμαχο της Ρωσίας στην περιοχή, ενώ αντίθετα, αν η χώρα αυτή διασπαστεί σε ρευστά κρατίδια, θα χάσει τη στρατηγική σημασία της. Επίσης η ακεραιότητα της Συρίας και του Ιράκ θα σημαίνει την πολιτικο-στρατιωτική ήττα του τζιχαντιστικού Ισλάμ ενώ αντίθετα η παγίωση του Χαλιφάτου θα δημιουργούσε ένα πολύ επικίνδυνο προηγούμενο για τον Καύκασο.
Η Ουάσιγκτον, ακολουθώντας μια πολιτική αποφυγής της στρατιωτικής επέμβασης, έδινε λάθος μηνύματα και προς τις σταθεροποιητικές και προς τις αποσταθεροποιητικές δυνάμεις. Προφανώς οι ΗΠΑ δεν επιθυμούν να δουν μια ιρανική ηγεμονία στη Μείζονα Συρία, αλλά από την άλλη πλευρά δεν έχουν «αντιπρόσωπο» για να αναλάβει εξ ονόματός τους τη σταθεροποίηση, μιας και η ερντογανική Τουρκία είναι απρόβλεπτη και η Σαουδική Αραβία δυσπιστούσα προς την αμερικανική πολιτική.
Μερικοί διατείνονται ότι για την αμερικανική πολιτική θα είναι ευκολότερο να ελέγχει πλήθος ρευστών κρατιδίων παρά ισχυρά κράτη με εδαφική κυριαρχία. Πιθανόν για κάποιο διάστημα αυτό να είναι εφικτό, ίσως και ευκταίο, αλλά η προβλεψιμότητα είναι πολύ σοβαρό πράγμα για να το αψηφά κανείς, ακόμη και η υπερδύναμη.
Σε αυτήν την φάση οι ΗΠΑ θα ήθελαν να δουν μια πιο προβλέψιμη Τουρκία και ένα λιγότερο επιθετικό Ισραήλ. Αυτό πάντως που κανείς λογικός Αμερικανός αναλυτής δεν θα ήθελε να δει υπό αυτές τις συνθήκες στην Ανατολική Μεσόγειο είναι μια Ελλάδα εκτός Ευρωζώνης. Αυτό και αν θα ήταν αποσταθεροποιητής!
* Ο Σωτήρης Ρούσσος είναι αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr
