Δεν ήταν μόνο οι Σουλιώτισσες που έγραψαν ιστορία στην Ελλάδα. Ήταν και η εργάτρια Μαρία Χουσιάδου, που το 1924 έπεσε νεκρή στην απεργία των καπνεργατριών στην Καβάλα με αίτημα τη μείωση του δωδεκαώρου εργασίας. Οι περισσότερες και περισσότεροι όμως γνωρίζουμε μόνο τις πρώτες.
Ίσως γιατί η αναχρονιστική αντίληψη που επικρατούσε στις αρχές του 20ού αιώνα και θεωρούσε ότι η κατάκτηση των δικαιωμάτων για τις γυναίκες μπορεί να προωθηθεί μόνο μέσα από το εθνικιστικό πρίσμα είναι ακόμη εδώ. Ίσως γιατί ο μόνος τρόπος να γίνουν ευρέως γνωστές αγωνίστριες του παρελθόντος είναι η εμφάνισή τους ως εθνικών ηρωίδων. Μόνο έτσι, παράπλευρα, μπορεί να πέσει και λίγο φως στον φεμινιστικό τους αγώνα.
Οι γυναίκες που πάλεψαν στην Ελλάδα δεν ήταν μόνο μορφές της Επανάστασης του 1821, δεν πάλεψαν μόνο για την Επανάσταση, δεν ήταν μόνο αυτές που αγωνίστηκαν. Σπουδαίες αγωνίστριες υπήρξαν και μέσα στα εργοστάσια που δούλευαν από ανήλικες για την ισότιμη μεταχείρισή τους με τους άνδρες, αλλά και μέσα στα ακόμη πιο περιοριστικά σπίτια. Απέργησαν, χτυπήθηκαν, εξορίστηκαν, αρκετές δολοφονήθηκαν.
Πολλές ακόμη πρωταγωνίστησαν στο πρώτο αντάρτικο και το δεύτερο αντάρτικο τη δεκαετία του 1940 μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ και του Δημοκρατικού Στρατού αργότερα. Αρκετές ήταν εκείνες που είδαν στο βουνό διέξοδο για τη χειραφέτησή τους και κατάφεραν έτσι να σπάσουν τα πατριαρχικά δεσμά, φεύγοντας από το σπίτι ή και χωρίζοντας έναν σύζυγο που τις καταπίεζε. Πολλές από αυτές τις γυναίκες δεν ήταν μόνο πρότυπα αγώνα απέναντι στους ναζί, αλλά και πρότυπα αγώνα ενάντια στην πατριαρχία.
Το φεμινιστικό κίνημα έχει και άλλες πτυχές, πιο συντηρητικές, που παρ' όλα αυτά είναι ευρέως γνωστές. Όπως είναι η δράση της Καλλιρρόης Παρρέν με την "Εφημερίδα των Κυριών".
Η Παρρέν άνοιξε πράγματι τον χορό των φεμινιστικών δραστηριοτήτων στη χώρα, απουσιάζει όμως η κρίσιμη κριτική ματιά πάνω στον λόγο και το έργο της, που είχε έντονα πολιτικοποιημένο και εθνικιστικό χαρακτήρα. Προσέγγιση που γίνεται ακόμη πιο προβληματική όταν απουσιάζει από την κυρίαρχη ιστορική αφήγηση η συνολική εικόνα για το φεμινιστικό κίνημα και τις τάσεις του.
Οι φεμινισμοί δεν ήταν, όπως και δεν είναι, όλοι προοδευτικοί. Στη δεκαετία του 1920 εντοπίζουμε τον συντηρητικό αστικό φεμινισμό, εθνικιστικής κατεύθυνσης, που εξέφραζε ήδη αρκετά χρόνια πριν η Καλλιρρόη Παρρέν, τον ελαφρά πιο προοδευτικό και βενιζελικής απόχρωσης, αλλά κι εκείνον που έθετε πιο ριζοσπαστικά προτάγματα μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ και λιγότερο της αυτοοργάνωσης.
Σήμερα εξετάζουμε πιο άγνωστες διαδρομές και πτυχές, θετικές και αρνητικές, του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Διαδρομές που είναι διαφορετικές από αυτές που επιφύλασσαν τότε για τη γυναίκα και πολλές τις αμφισβήτησαν. Διαδρομές που εντοπίσαμε σε υλικό το οποίο βασίζεται στο σχετικό έντυπο της ομάδας "Fightback"! για τα γυναικεία κινήματα της περιόδου 1880-1949 και περιλαμβάνει στοιχεία από βιβλιογραφίες καθηγητριών - ερευνητριών όπως η Έφη Αβδελά και η Τασούλα Βερβενιώτη.
"Μητέρα - σύζυγος - νοικοκυρά"
Η "Εφημερίδα των Κυριών" αποτέλεσε την πρώτη ελληνική φεμινιστική δραστηριότητα και προσπάθεια των γυναικών για είσοδο στην πολιτική σκηνή της χώρας. Δημιουργήθηκε από την Καλλιρρόη Σιγανού, μετέπειτα Καλλιρρόη Παρρέν, όταν πήρε το επώνυμο του Γάλλου συζύγου της και ιδρυτή του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων Ζαν Παρρέν.
Η εφημερίδα εκδιδόταν από το 1887 μέχρι και τον Δεκέμβριο του 1917. Ακολούθησε η εξορία της Παρρέν στην Ύδρα το 1918 λόγω των βασιλικών της φρονημάτων από την κυβέρνηση Βενιζέλου. Ωστόσο το ιδεολογικό ρεύμα που ανέπτυξε συνέχισε να υπάρχει και διατηρήθηκε χωρίς κανένα πρόβλημα επί Μεταξά. Μάλιστα στο Λύκειο Ελληνίδων, του οποίου ήταν ιδρυτικό μέλος, είχαν ενσωματωθεί ως μέλη η Λέλα Χατζηιωάννου, σύζυγος του Ιωάννη Μεταξά, και η βασίλισσα Φρειδερίκη.
Ο λόγος της "Εφημερίδας των Κυριών" ήταν επιθετικός, πολεμικός και εθνικιστικός. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περίοδοι της μεγάλης ακμής του εντύπου ταυτίζονται με τις περιόδους των πολεμικών επιχειρήσεων του ελληνικού κράτους. Μέσα από την προσπάθεια της Παρρέν εξασφαλίζεται για πρώτη φορά επίσημη συμμετοχή για τις γυναίκες στους πολέμους του ελληνικούς κράτους ως νοσοκόμες. Έτσι γίνεται η πρώτη και αρκετά μαζική έξοδος των γυναικών στη δημόσια σφαίρα με την ιδέα πως οι γυναίκες είναι απαραίτητες στον πόλεμο.
Φεμινιστική (;) ωδή στον Παύλο Μελά
Ο εθνικιστικός χαρακτήρας του εντύπου φαίνεται καθαρά στο περιεχόμενό του. Την περίοδο των πρώτων Βαλκανικών Πολέμων αφιερώνεται ποίημα στον Παύλο Μελά που λέει: "Αίμα, θυσίαν αίματος / θέλει το Μέγα και τρανόν! Διψούν, θηριεύουν μ' αίματα / τα ιδεώδη τω Εθνών!".
Τα βασικά αιτήματα του κινήματος από την Παρρέν αφορούν την πρόσβαση στην Παιδεία και την εργασία. Παράλληλα ζητά καλύτερα μεταχείριση των υπηρετριών και εναντιώνεται στην πορνεία, αλλά όχι στις αιτίες που την προκαλούν. Το τρίπτυχο μητέρας - συζύγου - νοικοκυράς προβάλλεται ως το πλέον αποδεκτό μοντέλο μέσα στην ελληνική οικογένεια και κοινωνία.
Αποκαλούσαν τρελές τις σουφραζέτες
Αντίθετα το αίτημα της ψήφου που είχαν σηκώσει ψηλά εκείνη την εποχή οι σουφραζέτες στο Ηνωμένο Βασίλειο παραμερίζεται. Η Παρρέν ισχυρίζεται ότι στην Ελλάδα δεν είναι ώριμες ακόμη οι συνθήκες, λόγω του χαμηλού πολιτικού επιπέδου, που αποτυπωνόταν ακόμη και στη Βουλή με τη χλεύη στις φιλογυναικείες νομοθετικές διατάξεις. Το αποτέλεσμα ήταν να κατακτηθεί το δικαίωμα στη ψήφο και για τις γυναίκες το 1952 και στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1928.
Για τις σουφραζέτες η "Εφημερίδα των Κυριών" έγραφε: "Η σωφραζέτα καταδιώκει, απειλεί, βιαιοπραγεί και συγχρόνως, εις υπέρτατην έξαψιν αλλοφροσύνης, ρίπτεται μόνη της εις θάνατον, από μανίαν, από πόθον να χύση το αίμα της, να κάμη θόρυβον, να δώση την ζωήν της, την οποίαν δεν της ζητεί κανείς" (τεύχος 1039, 1-15 Ιουνίου 1913). Να χυθεί βέβαια το αίμα σε μάταιες μεγάλες ιδέες δεν αποτελούσε πρόβλημα για την "Εφημερίδα των Κυριών".
"Σφυρί - δρεπάνι - και ψήφο στο φουστάνι!"
Οι φεμινίστριες από τον Σύνδεσμο υπέρ των Δικαιωμάτων της Γυναίκας, που υποστήριζε τον Βενιζέλο, ασπάζονταν επίσης τη θέση ότι δεν είχαν ωριμάσει ακόμη οι συνθήκες για το δικαίωμα της ψήφου. Βασικό τους επιχείρημα ήταν ο αναλφαβητισμός της πλειονότητας των γυναικών, όμως, σε αντίθεση με εκείνες, οι αναλφάβητοι άνδρες ήταν πολίτες με πλήρη δικαιώματα.
Το μόνο κόμμα που αγκάλιασε το δικαίωμα ψήφου ήταν το ΚΚΕ. Ένα από τα προεκλογικά συνθήματα του ΣΕΚΕ τότε ήταν το "Σφυρί - δρεπάνι - και ψήφο στο φουστάνι!". Η σχετική πληροφορία φιλοξενήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου του 2002 στον "Ριζοσπάστη".
Η πρόταση της Γαλάτειας Καζαντζάκη για τη γυναίκα
Μία από τις πιο γνωστές αρθρογράφους του "Ριζοσπάστη" για τα δικαιώματα των γυναικών ήταν η Γαλάτεια Αλεξίου - Καζαντζάκη, σύζυγος του Νίκου Καζαντζάκη. Στην πρόταση που καταθέτει για τη θέση της γυναίκας συνδέει τον αγώνα για τη δικαίωση των αιτημάτων με τον αγώνα για τη συνολική αλλαγή του κοινωνικού συστήματος.
"Η κομμουνιστική στράτευση, η οποία στοχεύει στον αγώνα για όλο τον κόσμο και όχι μόνο για τις γυναίκες, διασώζει και τις γυναίκες συνδέοντας το πρόβλημα των γυναικών με το γενικότερο των καταπιεσμένων.
Η ανατροπή των τρεχουσών αντιλήψεων για τη θηλυκότητα, η κατάργηση της κοκεταρίας, η απομάκρυνση από καθετί που θύμιζε τις ελευθεριάζουσες γυναίκες, η απάλειψη της ερωτικής διάστασης ως στοιχείου που κάνει τις γυναίκες ευάλωτες θεωρείται ότι μπορεί να φέρει πιο αξιόπιστα τη γυναίκα στον αντρικό κόσμο και ιδιαίτερα στην ενεργητική συμμετοχή της των υψηλών ιδανικών και της πολιτικής".
Οι απεργίες των εργατριών
Δεν ήταν λίγοι οι εργατικοί αγώνες που πρωτοστάτησαν οι γυναίκες ανά την επικράτεια. Ήταν λογικό, καθώς το 1919, λόγω της πολεμικής εκστρατείας στη δυτική Τουρκία, αποτελούσε ακόμη και το 70% του εργατικού δυναμικού σε κραταιούς τομείς της ελληνικής βιομηχανίας, όπως η κλωστοϋφαντουργία. Ως πλειοψηφία, οι γυναίκες είχαν την απεργία στα χέρια τους.
Καπνεργάτριες στο Αγρίνιο. Όρθιος ο επιστάτης
Σε Καβάλα, Βόλο, Πειραιά και Θεσσαλονίκη καπνεργάτριες και εργάτριες στην υφαντουργία πραγματοποίησαν μεγάλες απεργίες και συγκρούστηκαν συχνά μέχρι τελική πτώσης με τη χωροφυλακή. Τα βασικά αιτήματα ήταν η βελτίωση των μισθών, των συνθηκών υγιεινής αλλά και των συνθηκών εργασίας. Στο στόχαστρο έμπαινε επίσης ο συχνός ξυλοδαρμός των εργατριών από τους άνδρες επιστάτες.
Ο μεσοπολεμικός φεμινισμός γύρω από την εργασία του σεξ
Η αντιμετώπιση της γυναίκας με βάση το φύλο της σε κάθε πτυχή της ζωής της, και ιδίως στην εργασία, είχε αποτέλεσμα οι φτωχότερες και νεότερες γυναίκες, ακόμη και ανήλικες, να καταφεύγουν στην πορνεία. Σύμφωνα με δύο έρευνες της Ασφάλειας που έγιναν την περίοδο 1926-1928, το 86,8% των γυναικών της πρώτης έρευνας (αφορούσε 363 γυναίκες) ήταν από ηλικίας από 15 έως 23 ετών. Στη δεύτερη έρευνα μεταξύ 325 γυναικών εντοπίστηκαν ακόμη και κορίτσια 10 ετών.
Σημειώνεται ότι μόλις τη δεκαετία του 1910 το όριο ενηλικίωσης μετακινήθηκε στα 15 έτη. Για την αστυνομία, το κράτος και τον συντηρητικό φεμινισμό η πορνεία όμως αντιμετωπίζεται ως ένα ηθικό πρόβλημα και ένα πρόβλημα δημόσιας υγιεινής.
Βγαίνοντας στο βουνό, βγήκαν από το σπίτι
Τη δεκαετία του 1940 υπήρξε μαζική έξοδος των γυναικών από το σπίτι και αναβάθμιση του κοινωνικού τους ρόλου μέσα από την ένταξή τους στα δύο αντάρτικα. Οι γυναίκες βαστούσαν για πρώτη φορά όπλο, όμως η ένταξή τους στην Αντίσταση σήμαινε πολλά παραπάνω.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας νεαρής γυναίκας που είχε ανέβει στο βουνό στην Πελοπόννησο και έλεγε αργότερα στην εγγονή της πως βγήκε "για το κουρτινάκι". Ο πατέρας της και οι άνδρες της οικογένειάς της τής περιορίζανε τη θέαση του κόσμου έξω από το σπίτι στο τράβηγμα της κουρτίνας της κουζίνας. Ήθελε από μικρή να δει όμως τι υπάρχει πέρα από το κουρτινάκι.
Την περίοδο της Αντίστασης στους ναζί είχε δημιουργηθεί η γυναικεία οργάνωση "Λεύτερη Νέα", η οποία αποτέλεσε τη μία από τις 10 οργανώσεις που συγκρότησαν τον Φεβρουάριο του 1943 την ΕΠΟΝ. Για τις γυναίκες που εντάχθηκαν στη νεολαία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και την ΕΠΟΝ η στράτευσή τους αυτή ήταν συχνά η πρώτη σημαντική απόφαση στη ζωή τους, που ήταν καθοριστική για τον έμφυλο ρόλο που επιτελούσαν και την ταυτόχρονη απομάκρυνση από την οικογένεια.
Οι μάχες που έδιναν είχαν πολλαπλούς συμβολισμούς, ήταν θαρραλέες και συχνά συνοδεύονταν από μεγάλες επιτυχίες. Όταν έπεφταν όμως στα χέρια του εχθρού, βασανίζονταν φρικτά. Η πρώτη εκτελεσθείσα γυναίκα στην Ελλάδα ήταν η Μίρκα Γκίνη, που είχε ενταχθεί στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας.
Η έξοδος από το σπίτι για χιλιάδες γυναίκες τιμωρήθηκε σκληρά από το κράτος. "Θέλησαν με τη θανατική ποινή να πτοήσουν το γυναικείο φύλο. Το αποτέλεσμα θα είναι το αντίθετο" είπε η 23χρονη Κούλα Ελευθεριάδη μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα της Θεσσαλονίκης στις 6 Μαΐου του 1947. Οι αγώνες που ακολούθησαν τη δικαίωσαν. Η γυναίκα σήμερα είναι σαφώς σε καλύτερη θέση από εκείνη του 1940. Από την άλλη μένει πολλοί αγώνες να δοθούν ώστε η γυναίκα να μπορεί να καθορίζει το παρόν, το μέλλον, αλλά και το παρελθόν της.
Για πρώτη φορά γυναίκες ψηφίζουν για το Εθνικό Συμβούλιο που συγκροτείται από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), 23 Απριλίου 1944. Φωτογραφία: Σπύρος Μελετζής
