Αφορμή να ξαναφέρω στη μνήμη μου κάποια περιστατικά από τις παραμονές του πραξικοπήματος του 1967, μου δώσανε τόσο τα κείμενα εκείνης της περιόδου όσο και το τελευταίο πριν από τη δικτατορία φύλλο της "Αυγής", δηλαδή της 21ης Απριλίου 1967 που δεν πρόλαβε να κυκλοφορήσει τότε αφού το κατέσχεσε η χούντα.
Μέσα απ' αυτά τα κείμενα φαίνεται καθαρά ο ρόλος του παρακράτους, του παλατιού και της αμερικάνικης ΚΥΠ που είχε απλώσει παντού το πλοκάμια της, αλλά και των δύο μεγάλων πολιτικών κομμάτων, δηλαδή της ΕΡΕ και της Ένωσης Κέντρου.
Έτσι, παρ' όλο που είχαμε μπει σε προεκλογική περίοδο και παρ' όλο που πολλοί προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να μας πείσουν ότι το 1967 δεν είναι 1936, δηλαδή η δικτατορία δεν θα ήταν εύκολο να περάσει ένας προσεκτικός αναγνώστης της εφημερίδας μας εκείνες τις τελευταίες μέρες θα διαπίστωνε πως ο κίνδυνος κάθε άλλο παρά είχε απομακρυνθεί.
Κατά συνέπεια, δεν ήταν "κεραυνός εν αιθρία". Όλο όσοι ανήκαμε και ήμασταν οργανωμένοι στην Αριστερά, δηλαδή στο κόμμα της ΕΔΑ, την περιμέναμε. Το μόνο που δεν μπορούσαμε να προσδιορίσουμε ήταν το από πού θα μας έρθει (πιο πολύ εστιάζαμε τις υποψίες μας στο παλάτι) αλλά και σε ποια χρονική στιγμή.
Πάντως δεν φαινόταν και πολύ μακρινή. Τό 'δειχνε η ανυπόφορη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί, με την τρομοκρατία να γίνεται μέρα με τη μέρα όλο και πιο έντονη. Όσο για τα δύο μεγάλα κόμματα, δεν έκαναν σχεδόν τίποτα να τη σταματήσουν. Άλλωστε και τα δύο, καθένα με τη δική του λογική, είχαν ως στόχο την ΕΔΑ. Η μεν ΕΡΕ επεδίωκε να την εξοντώσει ολοκληρωτικά, η δε Ένωση Κέντρου να την "κοντύνει" όσο γίνεται περισσότερο, αφού ήθελε να καρπωθεί τις ψήφους της...
Η ΕΔΑ στους δρόμους
Αλλά ποιο ήταν το κλίμα στην ΕΔΑ εκείνη την περίοδο; Εκτιμώντας την κατάσταση από τη σκοπιά ενός στελέχους τοπικής οργάνωσης (μιλάω για την οργάνωση της ΕΔΑ Παγκρατίου), δεν θα 'λεγα πως βρισκόταν και στις καλύτερες στιγμές της. Εδώ δεν θα ήθελα να αναφερθώ σε άλλες αιτίες που σίγουρα υπήρχαν, παρά μονάχα στην τρομοκρατία που, όπως είπα και πιο πάνω, όσο πήγαινε και εντεινόταν. Η "Αυγή" εξακολουθούσε να πουλιέται διπλωμένη από τα περίπτερα για να μην φαίνεται ο τίτλος της. Όλοι οι ΕΔΑϊτες, από τα ανώτερα στελέχη ώς τα απλά μέλη, παρακολουθούνταν συστηματικά. Το ίδιο φυσικά γινόταν και με τα μέλη και τα στελέχη της Νεολαίας Λαμπράκη. Στην επαρχία ιδιαίτερα η κατάσταση είχε γίνει αφόρητη.
Έτσι οι μαζικές κινητοποιήσεις που κυριαρχούσαν τα προηγούμενα χρόνια όλο και αραίωναν, όλο και γίνονταν πιο υποτονικές. Πάνε εκείνες οι μεγαλειώδεις συγκεντρώσεις και πορείες των προηγούμενων χρόνων και ιδιαίτερα τη χρονιά του βασιλικού πραξικοπήματος. Μια απόπειρα των οικοδόμων -αυτού του ηρωικού κλάδου που έγραψε λαμπρή ιστορία εκείνα τα χρόνια- να κινητοποιήσουν τα συνδικάτα αλλά και τον λαό της Αθήνας στις 12 του Μάρτη, χτυπήθηκε άγρια από την αστυνομία. Ξύλο φοβερό, βασανιστήρια στην Ασφάλεια, δίκες και καταδίκες.
Παρ' όλα αυτά, οι προσπάθειες για μια ευρύτερη λαϊκή κινητοποίηση με αποκλειστικό στόχο να φράξει τον δρόμο στο πραξικόπημα δεν σταμάτησε. Γραμματέας της ΕΔΑ Αθήνας εκείνη την τελευταία προδικτατορική περίοδο ήταν ο Μήτσος Μανούσος και οργανωτικός (δεύτερος γραμματέας) ο Νιόνιος Γεωργάτος, αξιόλογα στελέχη και τα δύο. Ουσιαστικό κουμάντο όμως έκανε τώρα το "Κόμμα", δηλαδή η παράνομη οργάνωση του ΚΚΕ που είχε τον τελευταίο καιρό ανασυσταθεί. Και εδώ τον πρώτο λόγο είχε ο μακαρίτης Γιώργης Τρικαλινός που, αν θυμάμαι καλά, είχε αποφυλακιστεί το 1964 με τους τελευταίους αγωνιστές. Δεν ξέρω αν είχε τοποθετηθεί με "κοπτάτσια". Η αλήθεια είναι πάντως πως έτρεχε μέρα και νύχτα στις οργανώσεις, προσπαθώντας να τις αναζωογονήσει. Ωστόσο η απόσταση ήταν δύσκολο να αναστραφεί.
Ένα από τα κεντρικά καθήκοντα των ΕΔΑϊτικων οργανώσεων εκείνη την περίοδο ήταν και η προσπάθεια νομιμοποίησης του ΚΚΕ. Για τον σκοπό αυτόν είχαν δημιουργηθεί στον χώρο της κάθε κομματικής αχτίδας (τομείς τούς ονομάζαμε τότε) αντίστοιχα επιτροπές με επικεφαλής άτομα γνωστά στις τοπικές κοινωνίες με σχετική προβολή και, αν είναι δυνατόν, να μην τα έχει χαρακτηρίσει "επικίνδυνα" η Ασφάλεια. Οι επιτροπές αυτές, πάντα με πρωτοστάτες τους ΕΔΑϊτες, ετοίμαζαν υπομνήματα προς την κυβέρνηση με όσο γίνεται περισσότερες υπογραφές ζητώντας τη νομιμοποίηση. Παράλληλα επισκέπτονταν στελέχη και άλλων πολιτικών κομμάτων ζητώντας τους να τηρήσουν θετική στάση πάνω σ' αυτό το τόσο σοβαρό θέμα. Όλη αυτή η κινητοποίηση προβαλλόταν σε καθημερινές εκπομπές από τον ραδιοσταθμό "Φωνή της Αλήθειας".
Φυσικά δεν σταμάτησαν οι προσπάθειες για μαζικές κινητοποιήσεις. Οι μέρες όμως γίνονταν όλο και πιο πονηρές και ο κόσμος "μούδιαζε" όλο και περισσότερο.
Γι' αυτό και η οργάνωση της ΕΔΑ Αθήνας, ύστερα από πολύωρες συνεδριάσεις (έπαιρνα μέρος σ' αυτές εκπροσωπώντας το Παγκράτι), αποφάσισε να ξεκινήσει ένα είδος "κλεφτοπόλεμου", δηλαδή να εφαρμόσει τη μέθοδο που στα χρόνια της ξένης κατοχής γινόταν με μεγαλύτερη επιτυχία και είχε θετική επίδραση στο ηθικό των σκλαβωμένων Ελλήνων. Με λίγα λόγια, οι διαδηλωτές θα ξεκίναγαν απ' όλες τις οργανώσεις της πόλης χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, θα παίρνανε θέσεις σε συγκεκριμένα σημεία του κέντρου και στην ορισμένη ακριβώς ώρα θα δινόταν το σύνθημα της εκδήλωσης. Η αστυνομία θα ξαφνιαζόταν και η εκδήλωση θα είχε επιτυχία.
Απ' ό,τι θυμάμαι, ελάχιστες αντιρρήσεις υπήρξαν σ' αυτήν την απόφαση, που και εδώ εισηγητής ήταν ο Γιώργης Τρικαλινός.
Η πρώτη εκδήλωση που θα είχε αυτόν τον χαρακτήρα κανονίστηκε να γίνει στα Χαυτεία ένα απόγευμα του Μάρτη, αν θυμάμαι καλά. Πράγματι ξεκινήσαμε απ' όλες τις οργανώσεις (όσοι θέλανε, βέβαια) και πήραμε θέσεις σε μέρη που είχαν οριστεί από τα πριν. Εκεί βρίσκονταν και στελέχη της Επιτροπής Πόλης. Βγάλαμε συνδέσμους για τη μεταξύ μας επαφή, συνδεθήκαμε και με την ομάδα των στελεχών και περιμέναμε το σύνθημα της έναρξης. Ξαφνικά όμως η περιοχή πλημμύρισε από αστυνομικούς με πολιτικά. Φαίνεται υποψιάστηκαν πως κάτι πρόκειται να γίνει και δεν χάσανε την ευκαιρία! Και είχαν και κάποια πληροφόρηση. Η προκλητική τους στάση πάντως δεν άφηνε καμιά αμφιβολία πως ήταν έτοιμοι να επέμβουν. Έτσι η εκδήλωση ματαιώθηκε. Μια δεύτερη απόπειρα έγινε ύστερα από λίγες μέρες στην οδό Πατησίων, στο ύψος της πλατείας Κάνιγγος. Εδώ δεν ματαιώθηκε, την ξεκινήσαμε, αλλά φάνηκε πως περισσότεροι ήταν οι αστυνομικοί με πολιτικά ανάμεσά μας, παρά οι διαδηλωτές. Γι' αυτό και έπεσε ξύλο με το καντάρι, χωρίς να κατορθωθεί τίποτε το σοβαρό.
Περιμένοντας τις εκλογές
Ο Απρίλης μπήκε για τα καλά κι εμείς κοντά στα άλλα ετοιμαζόμαστε και για την πέμπτη Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης, με την ελπίδα πως εδώ η συμμετοχή του κόσμου θα ήταν μαζική και θα γκρέμιζε το τείχος της φοβίας. Βέβαια οι διαδόσεις για αιματοχυσία από την πλευρά της αστυνομίας δίνανε και παίρνανε. Και τελικά η κυβέρνηση Κανελλόπουλου (που στις αρχές του μήνα είχε διαδεχθεί εκείνη του Παρασκευόπουλου) την απαγόρευσε... Η Επιτροπή Ειρήνης (μαζί με την ΕΔΑ φυσικά), αφού ταλαντεύτηκε για λίγες μέρες με το αν θα πρέπει να την πραγματοποιήσει ή όχι, παρά την απαγόρευση, τελικά αποφάσισε να τη ματαιώσει.
Τώρα πια δεν μας έμενε τίποτε άλλο παρά οι βουλευτικές εκλογές που είχαν προκηρυχθεί. Εκεί στηρίζαμε τις ελπίδες μας για μια δημοκρατική εξέλιξη. Ωστόσο το φάντασμα της δικατατορίας δεν έφευγε στιγμή από μπροστά μας.
Το τελευταίο βράδυ πριν από τη δικτατορία, δηλαδή στις 20 Απριλίου, η οργάνωση της ΕΔΑ Παγκρατίου είχε καλέσει τα μέλη της σε γενική συνέλευση. Κύριο θέμα οι εκλογές, αλλά και η τρέχουσα πολιτική κατάσταση. Εισηγητής από τη μεριά της Επιτροπής Πόλης ήταν ο Γιώργης Τρικαλινός. (Πολύ αργότερα έγραψε και στον "Ριζοσπάστη" για εκείνη τη βραδιά).
Η αίθουσα των γραφείων μας, που βρίσκονταν τότε στην οδό Φιλολάου, είχε γεμίσει ασφυκτικά. Η εισήγηση στάθηκε βασικά γύρω από τον προεκλογικό αγώνα, αλλά και την κινητοποίηση για τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ. Απ' ό,τι θυμάμαι, έγιναν στον εισηγητή και ερωτήσεις για τον κίνδυνο της δικτατορίας και η απάντηση που δόθηκε ήταν γενικόλογη, όπως άλλωστε όλων των στελεχών μας. Δηλαδή πως ο κίνδυνος πάντα υπάρχει, αλλά ο λαός με τους αγώνες του μπορεί να τον αποτρέψει.
Η συνέλευση τελείωσε περασμένα μεσάνυχτα και ο σύντροφος Τρικαλινός μάς καληνύχτισε πηγαίνοντας για το σπίτι του. Για τα σπίτια μας τραβήξαμε και όλοι εμείς. Εκείνη ακριβώς την ώρα τα τανκς του Παττακού άρχισαν να βγαίνουν στους δρόμους της Αθήνας. Η σκοτεινή περίοδος της χούντας των συνταγματαρχών, που κράτησε επτά χρόνια και τρεις μήνες, είχε ξεκινήσει.
