ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης σε όλη τη ζωή του υπήρξε ταυτισμένος με την Αριστερά, βιωματικά, συναισθηματικά και κυρίως πολιτικά. Γεννημένος τον Αύγουστο του 1941 στην Καλαμάτα, ήταν μόλις 2 ετών όταν ο πατέρας του εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στο Μονοδένδρι.
Θα μου επιτρέψετε να σταθώ μια στιγμή σε αυτή την ομαδική εκτέλεση των 118 στο Μονοδένδρι στις 26.11.1943, που σφράγισε τη ζωή του Μιχάλη. Είχαν προηγηθεί, ένα μήνα νωρίτερα, με τη συνδρομή και υπόδειξη μασκοφόρων, μαζικές συλλήψεις στη Σπάρτη -αληθινό πογκρόμ-, οι οποίες έστειλαν την αφρόκρεμα της τοπικής κοινωνίας (γιατρούς, δικηγόρους, δημόσιους υπαλλήλους, όπως ο πατέρας του Μιχάλη, ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης) στις γερμανικές φυλακές της Τρίπολης. Όποιος είχε σχέση ή συμπαθούσε το ΕΑΜ, έπρεπε για να γλιτώσει τη ζωή του να δηλώσει υποταγή στο τοπικό Τάγμα Ασφαλείας που είχε συγκροτήσει ο Λεων. Βρεττάκος, ώστε να εξαλειφθεί από τη Σπάρτη κάθε προοδευτική φωνή.
Ο άδικος χαμός του ΕΑΜίτη πατέρα σφράγισε τον Μιχάλη, αλλά και τον αγέννητο ακόμη αδελφό του, που πήρε σε ανάμνηση το όνομα Λευτέρης. Μεγαλώνοντας πλέον αναγκαστικά στην Αθήνα, ο Μιχάλης θα μπει από τους πρώτους στη Νομική Σχολή, επιλέγοντας την κατεύθυνση των οικονομικών επιστημών. Παράλληλα, θα ενταχθεί ήδη από το 1960 στη Νεολαία της ΕΔΑ και θα δραστηριοποιηθεί με πάθος στους φοιτητικούς αγώνες (1.1.14, 15% κ.τ.λ). Εκλεγμένος στη «Θέμιδα», τον σύλλογο των φοιτητών της Νομικής, συμμετέχει ενεργά στη Συντακτική Επιτροπή της Πανσπουδαστικής, του φοιτητικού περιοδικού που προαναγγέλλει τη σύντομη Άνοιξη της δεκαετίας του '60.
Η αποστασιοποίηση από τη Νεολαία της ΕΔΑ θα έρθει το 1964, μέσα από τρία δυσάρεστα επεισόδια, τρεις απογοητεύσεις, παρόμοιες με αυτές που έχουν αντιμετωπίσει και πολλοί άλλοι, οι οποίοι κατά καιρούς στρατεύτηκαν στο κομμουνιστικό κίνημα ή τις παρυφές του. Για τον Μιχάλη άλλωστε η ένταξη στην Αριστερά είχε ως αναφορά το ευρύ και πολύχρωμο όραμα του ΕΑΜ και όχι το σχήμα της λενινιστικής ορθοδοξίας.
Ακολούθησε η αναχώρηση για το Παρίσι για μεταπτυχιακές σπουδές και με την επιβολή της δικτατορίας η ένταξή του στη Δημοκρατική Άμυνα (Δ.Α.). Είναι η εποχή που με τις σπουδές, τους προβληματισμούς, τις γνωριμίες και τις φιλίες διαμορφώνει το ιδεολογικό του στίγμα, μια σύνθεση της αριστερής σοσιαλδημοκρατίας με τον ιταλικό ευρωκομμουνισμό, γνήσιος εκπρόσωπος του ρεύματος που την εποχή εκείνη χαρακτηριζόταν στη Γαλλία ως «δεύτερη Αριστερά». Μακριά από τη συμβιβασμένη σοσιαλδημοκρατία και τον δογματικό λενινισμό, άνοιγμα στα νέα αιτήματα και τα νέα κινήματα μιας ανεπτυγμένης μεταβιομηχανικής κοινωνίας, με απόλυτη προσήλωση στις δημοκρατικές και συμμετοχικές διαδικασίες.
Δεν είναι επομένως περίεργο ότι αμέσως μετά τη μεταπολίτευση ο Μιχάλης θα διαφοροποιηθεί από την πλειοψηφία της Δ.Α., η οποία επέλεξε την (εφήμερη, όπως αποδείχτηκε) ένταξή της στο ΠΑΣΟΚ, ο αρχηγισμός και υφέρπον λαϊκισμός του οποίου του ήταν παντελώς ξένα. Ο πολιτικός χώρος τον οποίο συνειδητά επέλεξε, αμέσως μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, το 1976, ήταν ο πολύμορφος χώρος των «ανένταχτων», με διακριτή πάντως συμπάθεια προς το ΚΚΕ Εσ. - υποψήφιος ευρωβουλευτής, ως συνεργαζόμενος, το 1981 και συχνά ομιλητής στο φεστιβάλ της Αυγής. Η εμμονή όμως του ΚΚΕ Εσ. στη διεκδίκηση της κομμουνιστικής κληρονομιάς, έστω και στο όνομα της ανανέωσης και του ευρωκομμουνισμού, λειτουργούσε αποτρεπτικά για οργανική κομματική ένταξη.
Ο Μιχάλης όμως δεν μπορούσε να συμβιβαστεί ούτε με την πολυγλωσσία που επικρατούσε στον χώρο των «ανένταχτων». Το μόνο ίσως λενινιστικό πρόταγμα που υιοθετούσε ήταν η ανάγκη για συγκεκριμένη (δηλαδή τεκμηριωμένη) ανάλυση κάθε συγκεκριμένης κατάστασης. Στο σημείο αυτό βρήκε ανταπόκριση, και μάλιστα υψηλού επιπέδου, στον κύκλο που σχηματίστηκε γύρω από το περιοδικό Ο Πολίτης.
Με τον Άγγελο Ελεφάντη ο Μιχάλης συνδεόταν με φιλία -και κυρίως με αμοιβαία προσωπική αλληλοεκτίμηση- ήδη από τα χρόνια του Παρισιού. Και παρά τις σημαντικές ιδεολογικές διαφορές τους, αφού αντιπροσώπευαν τις δύο ψυχές της ανανεωτικής Αριστεράς, η συνεργασία τους επί δέκα χρόνια υπήρξε αγαστή και κυρίως γόνιμη συμβάλλοντας στη διαμόρφωση μιας πλειάδας νέων αριστερών επιστημόνων και διανοουμένων, ανεξάρτητα από τις επιμέρους διαφωνίες και τις αποκλίνουσες πορείες που ακολούθησαν αργότερα.
Η στενή συνεργασία με τον Πολίτη διήρκεσε ώς το 1987, όταν ο Παπαγιαννάκης αποφάσισε να ενταχθεί στην Ελληνική Αριστερά (ΕΑΡ), με την οποία θα εκλεγεί ευρωβουλευτής, τον Ιούνιο του 1989, στο πλαίσιο του ενιαίου τότε Συνασπισμού. Με την αποχώρηση του ΚΚΕ, ο Παπαγιαννάκης θα προτείνει τον μετασχηματισμό τού έως τότε πολυκομματικού Συνασπισμού σε ενιαίο πολυτασικό φορέα και στην προοπτική αυτή συγκροτεί στις παραμονές του ιδρυτικού συνεδρίου (Ιούνιος 1992) το Φόρουμ για μια Ριζοσπαστική Ομάδα του ΣΥΝ, που το 1995 θα εκδώσει και το περιοδικό Ακανθόχοιρος. Στόχος του Φόρουμ, που στα όργανα του κόμματος αντιπροσώπευε περίπου το 10% έως 15% των μελών του ΣΥΝ, ήταν η διατύπωση ενός καθαρού προγραμματικού λόγου, φιλο-ευρωπαϊκού, οικολογικού και αντιεθνικιστικού. Εντούτοις η προσωπική ακτινοβολία του Παπαγιαννάκη ήταν αισθητά ευρύτερη, όπως φάνηκε από τη 2η θέση που κατέλαβε στις δύο εσωκομματικές εκλογές για τους υποψήφιους ευρωβουλευτές το 1994 και το 1999.
Με την επιστροφή του από την Ευρωβουλή το 2004 θα είναι υποψήφιος στη Β' Αθηνών και θα αναδειχθεί Α' επιλαχών, μετά τους εκλεγμένους Αλαβάνο, Κουβέλη και Δραγασάκη. Δύο χρόνια αργότερα, ο αποκλεισμός της υποψηφιότητάς του για τη δημαρχία της Αθήνας θα αποτελέσει τραυματική εμπειρία και κυρίως ο τρόπος με τον οποίο έγινε, με την ευθύνη για τους άκομψους (επιεικώς) χειρισμούς να βαρύνει τον τότε πρόεδρο του ΣΥΝ Αλ. Αλαβάνο. Ευτυχώς, η πανουργία της Ιστορίας λειτούργησε κατευναστικά, αφού οι δημοτικές εκλογές στην Αθήνα το 2006 αποτέλεσαν το πρώτο βήμα για την ανάδειξη ενός νέου ηγέτη στον χώρο της ριζοσπαστικής Αριστεράς, του έως τότε σχετικά άγνωστου Αλέξη Τσίπρα.
Η ακύρωση της δημαρχιακής υποψηφιότητας, που ο ίδιος θεωρούσε ως πεδίο για τη διατύπωση μιας εφαρμοσμένης εναλλακτικής πολιτικής, οδήγησε τον Μιχ. Παπαγιαννάκη στη συγκρότηση, τον Ιούλιο 2006, ενός ομίλου προβληματισμού με τίτλο Αριστερά Σήμερα (ΑΡΣΗ) και στόχο την επεξεργασία συγκεκριμένων προτάσεων για κρίσιμα θέματα που απασχολούσαν την Αριστερά.
Την επόμενη χρονιά ο Αλ. Αλαβάνος, επιχειρώντας ίσως να επανορθώσει τη συμπεριφορά του απέναντι στον Μιχ. Παπαγιαννάκη, αποφάσισε να του εκχωρήσει στις βουλευτικές εκλογές μια σίγουρη έδρα στη Β' Αθηνών, θέτοντας ο ίδιος υποψηφιότητα στην (αβέβαιη) εκλογική περιφέρεια Ηρακλείου. Χειρονομία που αποδείχτηκε πάντως περιττή. Ο ΣΥΝ εξέλεξε 4 βουλευτές στη Β' Αθηνών και ο Παπαγιαννάκης εκλέχτηκε τρίτος, μετά τους Κουβέλη και Δραγασάκη, συγκεντρώνοντας 18.312 σταυρούς (19,5% των ψηφοδελτίων του ΣΥΡΙΖΑ). Όμως η θητεία του στη Βουλή υπήρξε ιδιαίτερα σύντομη (οριακά συμπλήρωσε 20 μήνες) και κυρίως επώδυνη, αφού σύντομα η ασθένεια δεν του άφηνε πολλά περιθώρια.
Θα τελειώσω με ένα ερώτημα που σίγουρα μας απασχολεί όλους. Τι θα έκανε και τι θα έλεγε σήμερα ο Μιχ. Παπαγιαννάκης, ο οποίος από πολύ νωρίς είχε αναδείξει τις παθογένειες του ελληνικού οικονομικού μοντέλου μεγέθυνσης αλλά όχι ανάπτυξης; Θα αποφύγω να παρασυρθώ σ' αυτόν τον ολισθηρό δρόμο. Δεν θα το έκανα άλλωστε ούτε για τον Άγγελο Ελεφάντη, παρ' όλο που γι' αυτόν οι εικασίες θα ήταν ενδεχομένως πιο εύκολες, όπως έμμεσα υπονοεί η προσφιλής του φράση «το κόμμα που μας έλαχε». Και ο Παπαγιαννάκης, βέβαια, επαναλάμβανε συχνά, όταν οι αντιπαραθέσεις οξύνονται, πως «είμαι ο τελευταίος που θα κλείσει την πόρτα». Ας αφήσουμε όμως τις εικασίες αναπάντητες. Ας διατηρήσει ο καθένας ό,τι επιθυμεί από την παρακαταθήκη του και ας συμφωνήσουμε όλοι πως μας λείπει η κριτική σκέψη του, το χαμόγελό του, το χιούμορ του και κυρίως η διαρκής επιμονή του για διάλογο.
