Συνέντευξη του Αριστείδη Μπαλτά, Προέδρου του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, στους Ν. Φίλη και Στρ. Μπουρνάζο.
Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς (ΙΝΠ) δεν χρειάζεται, φυσικά, συστάσεις για τους αναγνώστες. Το Ινστιτούτο, οι ιδέες και οι πρωτοβουλίες του αποτελούν οργανικό κομμάτι της Αυγής: λόγω της συστηματικής συνεργασίας (θυμίζουμε, ενδεικτικά, τα ένθετα στην εφημερίδα δύο εκδηλώσεων του ΙΝΠ, για το κατοχικό χρέος και τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης), αλλά κυρίως λόγω του κοινού προσανατολισμού και μέριμνας που διαπνέουν τους δύο φορείς – και, βέβαια, θέλουμε να συστηματοποιήσουμε και να εμβαθύνουμε αυτή τη σχέση. Συζητήσαμε λοιπόν με τον Αριστείδη Μπαλτά, για το Ινστιτούτο, την Αριστερά, τους διανοούμενους, καθώς και ζητήματα της συγκυρίας.
* Σε ένα κλίμα τεχνοκρατικής θεώρησης της πολιτικής, που συνήθως ταυτίζεται με την ιδέα του «μονόδρομου» (κατά τον επιστημονικό θετικισμό, η επιστήμη είναι μία, άρα και η οικονομική πολιτική μία) διατυπώνεται συχνά η κατηγορία ότι αυτά που λέει η Αριστερά δεν έχουν επιστημονική τεκμηρίωση. Τι απαντάτε, από τη θέση του νέου προέδρου του Ινστιτούτου;
Όσοι προωθούν μια τέτοια ιδέα έχουν μια απολύτως απηρχαιωμένη αντίληψη περί επιστήμης. Είτε πρόκειται για τις φυσικές είτε για τις κοινωνικές επιστήμες, την ιδέα ότι η επιστήμη είναι μία, ενιαία και αδιαίρετη δεν την υποστηρίζει κανείς σοβαρός άνθρωπος παγκοσμίως. Από κει και πέρα, είναι μεγάλα ερωτήματα τι θα πει επιστήμη του κοινωνικού, κατά πόσον η οικονομία μπορεί να θεωρηθεί ως καθαυτό επιστήμη κ.ο.κ. Αν έρθουμε στα καθ' ημάς, ενώ ο κόσμος αντιστέκεται με πολλούς τρόπους στον «μονόδρομο», λείπει, μολαταύτα, εντυπωσιακά --και σε αυτό συντελεί καθοριστικά η τηλεόραση και ο κυρίαρχος Τύπος-- μια κριτική σχέση με τα πράγματα, μια συγκρότηση των εννοιών, μια πρόσληψη της πραγματικότητας που να αντέχει στην κριτική. Με αυτή την έννοια, ο ρόλος του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς (ΙΝΠ) είναι μεγάλος: καλείται να βοηθήσει στη δημιουργία ενός συστηματικού πλαισίου, με κάποια απόσταση από την τρέχουσα επικαιρότητα, που να μπορεί να παράγει έλλογα θεωρητικά και πρακτικά αποτελέσματα.
Μέχρι το καλοκαίρι, πρόεδρος του ΙΝΠ ήταν ο Νίκος Πετραλιάς, αντιπρόεδρος η Σίσσυ Βελισαρίου και διευθυντής ο Χάρης Γολέμης. Τώρα, πρόεδρος είμαι εγώ, αντιπρόεδρος η Αθηνά Αθανασίου και διευθυντής συνεχίζει να είναι ο Χ. Γολέμης. Θεωρώ απαραίτητο να πω ότι ο Πετραλιάς και η Βελισαρίου έκαναν εξαιρετική δουλειά, αθόρυβα και δημιουργικά, με μεγάλη διάθεση ανοίγματος σε όλο το φάσμα της Αριστεράς, για πολλά χρόνια. Οι ίδιοι δεν θέλησαν να συνεχίσουν, θεωρώντας ότι πρέπει να υπάρχει εναλλαγή. Η νέα διοίκηση λοιπόν του ΙΝΠ δεν είναι κάποια τομή σε σχέση με το παρελθόν· αποτελεί συνέχεια.
* Και άλλα κόμματα έχουν ινστιτούτα, με αντικείμενο την οργάνωση της σχέσης της πολιτικής τους με τη διανόηση. Τι είναι εκείνο που διαφοροποιεί το ΙΝΠ;
Η στάνταρ φράση για τέτοια ινστιτούτα είναι think tank: δεξαμενές σκέψης, που βοηθούν ευθέως την πολιτική του αντίστοιχου κόμματος. Το ΙΝΠ δεν μπορεί να θεωρηθεί, σε καμιά περίπτωση, κάτι τέτοιο, καθώς έχουμε συνολικά ως πολιτικός χώρος διαφορετική αντίληψη για τη σχέση πολιτικής και θεωρίας, σκέψης και πρακτικής, κόμματος και διανοουμένων. Σε αντιδιαστολή με τα άλλα ινστιτούτα, το ΙΝΠ είναι αυτόνομο από το κόμμα: το κόμμα δεν παρεμβαίνει για να διορίσει την ηγεσία του ούτε για να υποδείξει ή να «παραγγείλει». Ασφαλώς, έχει σχέση με τον ΣΥΡΙΖΑ, αλλά διαθέτει την αυτονομία να σκεφτεί τι ανάγκες μπορεί να έχει τόσο το κόμμα όσο και ο κόσμος της Αριστεράς: με τη μέριμνα, όπως έλεγα, της συγκρότησης ενός τρόπου σκέψης, της διαμόρφωσης όρων πρόσληψης της πραγματικότητας, πλουραλιστικά και ανοιχτά, με το εύρος που αντιστοιχεί στη δρώσα Αριστερά σήμερα.
* Σε μια περίοδο που υπάρχει πλεονάζον επιστημονικό δυναμικό, άνεργοι, άνθρωποι που δεν αξιοποιούνται στο πανεπιστήμιο, ποια η σχέση του ΙΝΠ με αυτό τον κόσμο;
Το ΙΝΠ θέλει να στηριχτεί σε όλο αυτό τον κόσμο, με την πληρέστερη δυνατή έννοια, χωρίς να μπορεί να του παράσχει πόρους. Ωστόσο, οι πόροι δεν είναι μόνο οικονομικοί, αλλά και θεωρητικοί, ηθικοί, ανθρώπινοι· με αυτή την έννοια, ο κόσμος αυτός αισθάνεται μια έλλειψη ουσιαστικής αναγνώρισης της δουλειάς του, της ίδιας της ύπαρξής του, εν τέλει. Εμείς θέλουμε, και το προγραμματίζουμε, να βάλουμε όλον αυτό τον κόσμο να μιλήσει. Σήμερα υπάρχει ένα πολύ ισχυρό επιστημονικό και κριτικό δυναμικό στην Ελλάδα, το οποίο παραμένει αόρατο στον δημόσιο χώρο.
* Τα προβλήματα που εντοπίζετε και αναλύετε δεν είναι αμιγώς ελληνικά, έχουν ευρωπαϊκές διαστάσεις. Ποιος είναι ο ορίζοντας των συνεργασιών του ΙΝΠ στην Ευρώπη;
Είναι μια εξαιρετικά σημαντική διάσταση της δραστηριότητάς του, που δεν είναι όσο γνωστή της αξίζει. Ξεχωρίζω το ευρωπαϊκό δίκτυο εναλλακτικού προβληματισμού και πολιτικού διαλόγου transform!, το οποίο είναι το επίσημο πολιτικό Ίδρυμα του Κόμματος Ευρωπαϊκής Αριστεράς (ΚΕΑ) και συνδιοργανωτής του ετήσιου Θερινού Πανεπιστημίου του. Το Ινστιτούτο είναι ιδρυτικό μέλος και βασικός πυλώνας του transform!, ενώ ο διευθυντής του ΙΝΠ Χάρης Γολέμης (ο οποίος είναι από τον Σεπτέμβριο του 2012 «νόμιμος εκπρόσωπος», δηλαδή επικεφαλής του δικτύου), συντονίζει το βασικό πρόγραμμά του «Η στρατηγική των κομμάτων της ευρωπαϊκής ριζοσπαστικής Αριστεράς». Το ΙΝΠ συμμετέχει στη Συντακτική Επιτροπή του εξαμηνιαίου περιοδικού transform!, το οποίο κυκλοφορεί σε επτά γλώσσες, περιλαμβάνει φυσικά και άρθρα Ελλήνων, ενώ φέρει την ευθύνη της έκδοσής του στα ελληνικά. Το ίδιο συμβαίνει και με το μηνιαίο ηλεκτρονικό ενημερωτικό δελτίο του transform!, το οποίο κυκλοφορεί σε τέσσερις γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ελληνικά. Σημαντική είναι επίσης η συνεργασία του ΙΝΠ με την Ομάδα των Ευρωπαίων Οικονομολόγων για μια Εναλλακτική Οικονομική Πολιτική στην Ευρώπη, οι οποίοι εκδίδουν κάθε χρόνο ένα ευρωπαϊκό Υπόμνημα, που κυκλοφορεί στα ελληνικά με ευθύνη της Μαρίκας Φραγκάκη, μέλους του Δ.Σ. του ΙΝΠ.
Τέλος, επισημαίνω ότι μέλη και συνεργάτες του Ινστιτούτου συμμετέχουν σε διεθνείς κινητοποιήσεις, «αντισυνόδους», φόρουμ (το ΙΝΠ πρωταγωνιστεί μαζί με το transform! στη διαδικασία της Εναλλακτικής Συνόδου [Alter Summit], που πραγματοποίησε μεγάλη πανευρωπαϊκή εκδήλωση τον Ιούνιο στην Αθήνα), σε όλα τα Θερινά Πανεπιστήμια του ΚΕΑ κ.ο.κ.
Πέραν αυτών, το ΙΝΠ αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα στην Ελλάδα: σειρά ad hoc εκδηλώσεων για τρέχοντα ζητήματα, ιδωμένα από κριτική σκοπιά (όπως η εκδήλωση για την ιδιωτικοποίηση του νερού, με την αντιδήμαρχο του Παρισιού, Ανν λε Στρατ, που έγινε χθες στην Αθήνα και θα επαναληφθείαύριο στη Θεσσαλονίκη, με συμμετοχή και του Οζμάν Οζγκιουβέν, δημάρχου του Δεκελί της Τουρκίας· η εκδήλωση εκεί θα γίνει σε συνεργασία με την οργάνωση «SOSτε Το Νερό») συνέδρια, ημερίδες, εκδόσεις, την ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά: ένα σημαντικό διεθνές γεγονός, όπου μέχρι σήμερα έχουν μιλήσει οι Μπομπ Τζέσοπ, Λίο Πάνιτς, Τζούντιθ Μπάτλελ, Μάϊκλ Λίμποβιτς, Έρικ Όλιν Ράϊτ, Σακραβότρι Σπίβακ (φέτος, ομιλητής θα είναι ο γερμανός πολιτικός επιστήμονας Φρανκ Ντέπε). Αν δει κανείς τον κατάλογο των πολλών δραστηριοτήτων μας, θα εντυπωσιαστεί και από την ποιότητα αλλά και από τον πλούτο. Αλλά για όλα αυτά πρέπει να μιλήσουμε αναλυτικά μια άλλη φορά. Προς το παρόν, μπορείτε να ανατρέξετε στην ιστοσελίδα (www. poulantzas.gr), και στο μηνιαίο ηλεκτρονικό Ενημερωτικό Δελτίο του Ινστιτούτου.
* Πριν ένα περίπου μήνα το ΙΝΠ ξεκίνησε μια εκπομπή στον σταθμό 105,5 Στο Κόκκινο…
Ονομάζεται «Θεωρία στον αέρα. Έννοιες, ιδέες, κριτική». Ο τίτλος, νομίζω, είναι δηλωτικός του προσανατολισμού και των προθέσεων μας. Είναι μια εκπομπή όχι του ΙΝΠ, αλλά με τη στήριξη του ΙΝΠ. Ακριβώς επειδή θέλουμε να είναι ανοικτό το εγχείρημα. Δεν έχουμε μόνιμο συντονιστή της εκπομπής, αλλά κάθε φορά υπάρχει μια διαφορετική τριάδα, με διαφορετικό συντονιστή, για να αναδειχθεί και ο πλούτος των ανθρώπων, των ιδεών, των καταστάσεων.
Όσον αφορά τις εκδηλώσεις, σκεφτόμαστε, επιπροσθέτως, να αναπτύξουμε μερικούς σταθερούς άξονες. Η σκέψη, που θα συζητηθεί αναλυτικά στο Δ.Σ., είναι να αναπτυχθούν, φέτος, δύο βασικοί άξονες προβληματισμού και δημόσιας συζήτησης: Πρώτον, η προοπτική της κυβέρνησης της Αριστεράς (τι σημαίνει, ποιοι οι όροι συγκρότησής της, τι περιεχόμενο μπορούν να έχουν, σε όλα τα επίπεδα, οι διαδικασίες μετάβασης που θα ξεκινήσουν με αυτήν) και, δεύτερον, τι θα πει κόμμα της Αριστεράς: πώς λειτουργεί, πώς συνδέεται με τα κινήματα, ποιος ο ρόλος του σήμερα, αλλά και σε συνάρτηση με μια ενδεχόμενη κυβέρνηση της Αριστεράς.
* Μια κριτική που διατυπώνεται συχνά, από εχθρούς και φίλους, είναι ότι η Αριστερά δεν έχει ετοιμαστεί προγραμματικά -- σας ρωτάω και ως μέλος της μόνιμης Επιτροπής Προγράμματος, καθώς και της ομάδας που συνέταξε τις θέσεις για το ιδρυτικό συνέδριο του ΣΥΡΙΖΑ.
Πρόκειται για τεράστιο και ιδιοτελέστατο μύθο. Στον ΣΥΡΙΖΑ υπάρχει μόνιμη Επιτροπή Προγράμματος, υπό τον συντονισμό του Γιάννη Δραγασάκη, η οποία έχει απλωθεί σε όλες, θα έλεγα, τις σφαίρες του επιστητού της Αριστεράς. Πιστεύω ότι δεν έχει υπάρξει κόμμα στην πρόσφατη ελληνική ιστορία που να έχει κάνει τόσο πλούσια και σε βάθος προγραμματική επεξεργασία. Επεξεργασία βεβαίως ανοιχτή και σε εξέλιξη, τα αποτελέσματα της οποίας θα φανούν σύντομα.
Το ΙΝΠ δεν είναι ινστιτούτο οικοδόμησης προγράμματος, αλλά προφανώς συνδέεται πολλαπλώς με την Επιτροπή Προγράμματος: και μέσω των μελών του που μετέχουν στις αντίστοιχες επεξεργασίες αλλά και μέσω του κοινού προβληματισμού που συμμεριζόμαστε.
* Ποιος είναι, γενικότερα, ο ρόλος ενός οργανικού διανοούμενου της Αριστεράς στην προοπτική της κυβέρνησης της Αριστεράς;
Δεν μου πολυαρέσει ο όρος «διανοούμενος», όπως αναφέρεται σε κάτι σαν ξεχωριστή κοινωνική κατηγορία. Πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη ότι υπάρχουν επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων και να υπογραμμίσουμε πως κάποιοι από αυτούς παράγουν σημαντικά αποτελέσματα, με διεθνή αναγνώριση. Σε μια προοπτική παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας, λ.χ., η επιστήμη των υλικών, η μελέτη των λέιζερ ή η νανοτεχνολογία θα κληθούν να παίξουν σημαντικό ρόλο. Η Αριστερά τείνει να ξεχάσει τέτοια ζητήματα, και είναι λάθος.
Από την άλλη, στο πλαίσιο των προγραμματικών επεξεργασιών του ΣΥΡΙΖΑ, δρουν με εντυπωσιακή πληρότητα σύντροφοι και φίλοι, γυναίκες και άντρες, που συνθέτουν τις εξειδικευμένες γνώσεις τους σε όλους τους τομείς των κοινωνικών επιστημών με τις κοινωνικές εμπειρίες νοούμενες με την ευρύτερη δυνατή έννοια. Πρόκειται για καθαυτό διεπιστημονική δουλειά, σε άμεση σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα.
Το ΙΝΠ έχει «εξειδικευθεί», τρόπον τινά, σε μια τρίτη κατεύθυνση: την κριτική και στρατηγική οπτική επί των πραγμάτων, την καθαυτό θεωρητική επεξεργασία, την παρουσίαση και συζήτηση των σύγχρονων και παλαιότερων συνολικότερων προσεγγίσεων, τη συστηματική οικοδόμηση, όπως έλεγα, όρων επαρκούς πρόσληψης της σύνθετης κοινωνικής «ύλης».
* Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι είναι κυρίως διανοούμενοι, και όχι πολιτικοί, αυτοί που αναλαμβάνουν το βάρος της ανασυγκρότησης της κεντροαριστεράς; Εννοώ, βέβαια, το κείμενο των «58».
Αν επικεντρωθούμε στα ονόματα, θα διαπιστώσουμε ότι πολλοί από τους υπογράφοντες έχουν σοβαρή ιστορία στον δημόσιο χώρο και σημαντικό επιστημονικό έργο -- άσχετα με το αν τις πιο πολλές φορές έχουμε διαφωνήσει συστηματικά και έντονα μαζί τους. Αρκετοί, και σίγουρα όχι όλοι. Το γεγονός ότι συναθροίζουν τις υπογραφές τους με εκείνες περιπτώσεων όχι ιδιαίτερα σοβαρών --κι αυτό επιεικώς-- κάτω από το συγκεκριμένο κείμενο, τους αδικεί. Τους εγκλωβίζει --προφανώς με επιλογή τους, δεν εννοώ ότι «παρασύρθηκαν»-- σε μια πολιτική θέση αναχρονιστική, θλιβερά νοσταλγική, έξω από τα πραγματικά επίδικα των καιρών.
Υπάρχει ένας όρος του Ταρίκ Αλί που έχει ενδιαφέρον: το «εξτρεμιστικό κέντρο». Πρόκειται για κείμενο του «εξτρεμιστικού κέντρου»: φαίνεται να παίρνει κάποιες αποστάσεις από την τρέχουσα κυβέρνηση, μας κάνει την τιμή να ισχυρίζεται ότι υπάρχουν υγιείς δυνάμεις στον ΣΥΡΙΖΑ (κάτι που δεν κάνει ούτε το ΠΑΣΟΚ ούτε η ΔΗΜΑΡ), και έτσι αυτοτοποθετείται στο κέντρο. Αλλά αυτό το «κέντρο» δεν κάνει απλώς διμέτωπο. Γέρνει αποφασιστικά προς τη μεριά του μονόδρομου, τη μεριά του κυβερνητικού εξτρεμισμού.
Το κείμενο, για μένα, αποπνέει μια μελαγχολία: τι χάσαμε, τι πρέπει να ξαναβρούμε, πόσο δύσκολο είναι αυτό. Σαν κλίμα είναι η αντιστροφή του «Τολμήστε» -- υπάρχουν πολλά κοινά πρόσωπα και τα κείμενα είναι ομοειδή. Το «Τολμήστε» όμως ήταν επιθετικό, υπέρ του Μνημονίου: Ελάτε να αλλάξουμε την Ελλάδα, ελάτε να μπούμε στον μονόδρομο. Τώρα, οι ίδιοι άνθρωποι, δεν τολμούν· νοσταλγούν και μελαγχολούν.
Το βασικότερο ίσως πρόβλημα του κειμένου είναι ότι το διάβημα που συγκροτεί γίνεται κατ' ουσίαν ερήμην της πολιτικής, ερήμην των πραγματικών διακυβευμάτων. Για παράδειγμα, και ενώ οι υπογράφοντες δηλώνουν ευρωπαϊστές, δεν υπάρχει λέξη περί Ευρώπης και των πολύ υπαρκτών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ευρωπαϊκή ενοποίηση. Απουσιάζει πλήρως το διεθνές πλαίσιο, και γενικά, αλλά και σε σχέση με την Ελλάδα. Είναι ένα κείμενο εσωτερικής οπτικής. Και, επίσης, δεν υπάρχει λέξη πολιτικής κριτικής για το τι έχουν κάνει οι κυβερνήσεις τα χρόνια του Μνημονίου.
*Θα θέλαμε να τελειώσουμε με δυο γενικότερες ερωτήσεις. Η πρώτη αφορά το πανεπιστήμιο.
Από την εποχή Διαμαντοπούλου υπάρχει μια προσπάθεια να κατεδαφιστεί το πανεπιστήμιο. Ηθικά. Όπως το καταλαβαίνουμε πιο καθαρά σήμερα, η επίθεση ήταν σχεδιασμένη και συστηματική. Το πανεπιστήμιο όμως είναι ένας θεσμός που υπάρχει πάνω από χίλια χρόνια· δεν κατεδαφίζεται εύκολα. Και αυτή τη στιγμή βλέπουμε να αναπτύσσεται μια πολύ σημαντική αντίσταση στην κατεδάφιση, με μορφές που δυσκολεύουν ιδιαίτερα την κυβέρνηση, την αναγκάζουν να προβαίνει σε εξωφρενικές και καθαρά αντισυνταγματικές μεθοδεύσεις και να οξύνει την καταστολή.
Είναι πολύ σημαντικό ότι οι διοικητικοί συνεχίζουν για έκτη βδομάδα την απεργία τους, με τη συμπαράσταση των διδασκόντων και των φοιτητών και την κάλυψη, με τις δικές της ιδιαιτερότητες, των πρυτανικών αρχών. Τα συμβούλια διοίκησης είναι συνήθως απόντα, αλλά όπου έχουν μιλήσει τάχθηκαν κι αυτά εναντίον της απογραφής.
Τα ελληνικά πανεπιστήμια, από το 1980 ,έχουν μια ανοδική πορεία (σε επίπεδο επιστημονικό, παραγωγής φοιτητών, ποιότητας διδακτορικών, ένταξης στο διεθνές επιστημονικό γίγνεσθαι), που αντιστέκεται αφεαυτής στο κύμα συκοφάντησης. Γι' αυτό τον λόγο, η σχέση των πανεπιστημίων (και των ερευνητικών κέντρων, που υφίστανται ανάλογη επίθεση) με την κοινωνία, στην προοπτική μια κυβέρνησης της Αριστεράς και της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας αποτελεί θεμελιώδη κρίκο.
* Μια τελευταία ερώτηση: η συγκυρία, πέρα από την κρίση και τη μνημονιακή της διαχείριση, ορίζεται από την ποινική δίωξη της Χρυσής Αυγής. Πώς τη σχολιάζετε;
Η στροφή της κυβέρνησης --γιατί περί στροφής πρόκειται-- ήταν απροσδόκητη. Καταλύτης, η δολοφονία του Παύλου Φύσσα και η γενικευμένη αντίδραση που ξεσήκωσε. Αλλά έπαιξε ρόλο το ότι δεν μπορεί να γίνει ανεκτή ούτε στην Ευρώπη ούτε πουθενά μια χώρα που χαϊδεύει μια ναζιστική οργάνωση. Κάπου το κατάλαβε αυτό ο Σαμαράς, κάπου πιέστηκε να το καταλάβει, και έκανε τη στροφή. Εκκρεμεί, προφανώς η κάθαρση των κρατικών μηχανισμών από τη Χ.Α., το ζήτημα της οικονομικής διαπλοκής της, η αποκάλυψη των διεθνών της σχέσεων, των κέντρων με τα οποία συνδέεται κ.ο.κ.
Ενώ έχει συζητηθεί πολύ η αναλογία με τη Βαϊμάρη, την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη, το πώς η κρίση γεννά τέτοια φαινόμενα, μας λείπει μια λίγο πιο θεωρητική συζήτηση για το τι θα πει κοινωνική σύγκρουση. Πέραν της αντιμετώπισης της --απολύτως γελοίας-- θεωρίας των «δύο άκρων», πρέπει να ανοίξουμε τη συζήτηση για το τι θα πει «άκρο»: η κοινωνική σύγκρουση εγκαλεί ιδέες, κοσμοθεωρήσεις, σύγκρουση σε όλα τα πεδία· αν όλα αυτά τα βάλεις σε μια γραμμή όπου υπάρχουν δύο άκρα, και στη μέση «το κέντρο», δεν μπορείς να αντιληφθείς τίποτα, ισοπεδώνεις τα πάντα, στραβώνεις τους πάντες. Μόνο αν αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε και θεωρητικά και ιστορικά το όλο πακέτο, μπορούμε να οπλιστούμε ουσιαστικά.
To τελευταίο τεύχος της ελληνικής έκδοσης της ευρωπαϊκής επιθεώρησης transform!
Από τις εκδόσεις του Ινστιτούτου: «Νερό -- Κοινό αγαθό»
