Του Χάρη Ασημόπουλου*
Ο εκφοβισμός μεταξύ των μαθητών στο σχολείο ή καλύτερα η κακοποίηση των παιδιών από συμμαθητή/ές, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα σύγχρονα σχολικά προβλήματα. Είναι υπαρκτό πρόβλημα και στα σχολεία της χώρας και ένας από τους πλέον σοβαρούς παράγοντες κινδύνου της ψυχοσυναισθηματικής εξέλιξης των παιδιών. Είναι μορφή επιθετικότητας που χρησιμοποιείται καταστροφικά ή σαδιστικά από μαθητές προς συμμαθητές τους. Εκδηλώνεται με διάφορες μορφές, που διακρίνονται σύμφωνα με τη φύση της πράξης σε σωματικό, λεκτικό και ψυχολογικό, ρατσιστικό, σεξουαλικό, κοινωνικό και ηλεκτρονικό εκφοβισμό.
Το πρόβλημα του εκφοβισμού έχει διεθνή διάσταση και παρατηρείται σε όλες τις χώρες. Συγκριτικά με τις άλλες χώρες της Ευρώπης, η Ελλάδα κατέχει την 6η θέση, με τα χαμηλότερα ποσοστά θυματοποίησης στο σύνολο 38 χωρών, σύμφωνα με έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Όμως, σύμφωνα με τα αποτελέσματα, πρόσφατων ερευνών, το ανησυχητικό για τη χώρα μας είναι ότι τα τελευταία έτη ο εκφοβισμός εμφανίζει αυξητική τάση, γεγονός που σχετίζεται και με τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης.
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι πολυπαραγοντικής αιτιολογίας. Έχει φανεί ότι στην εκδήλωσή του συμβάλλει η δυναμική αλληλεπίδραση διαφόρων ατομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Ειδικότερα, ρόλο παίζουν τα ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών (ιδιοσυγκρασία, εξελικτική πορεία, τραυματικές εμπειρίες κ.ά.), τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού τους περιβάλλοντος (πολύ αυστηρές ή ελαστικές μέθοδοι ανατροφής, πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς, βία ανάμεσα στους γονείς ή από τους γονείς προς τα παιδιά, ανασφαλής δεσμός του παιδιού με τους γονείς, κ.ά.), διάφορες πλευρές του σχολικού περιβάλλοντος και κοινωνικοί παράγοντες (οι στάσεις απέναντι στη βία, η προβολή της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς και γενικότερα κοινωνικά προβλήματα).
Ενδεικτικά, σε σχέση με τους κοινωνικούς παράγοντες, στην περίπτωση της οικονομικής κρίσης που αντιμετωπίζει η χώρα, τα προβλήματα που βιώνουν οι γονείς εξαιτίας της (επαγγελματική ανασφάλεια, ανεργία, απώλεια εισοδήματος, απώλεια αυτοεκτίμησης, καθώς και άλλες απώλειες) λειτουργούν ως παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική κατάστασή τους ατομικά και στη συνέχεια την οικογενειακή συναισθηματική ατμόσφαιρα. Τα παιδιά διαισθάνονται με ασυνείδητο τρόπο αυτές τις αλλαγές, επηρεάζονται ψυχικά, ανησυχούν και φοβούνται. Συνήθως μένουν μόνα τους με αυτά τα συναισθήματα καθώς οι γονείς δεν τους μιλούν γι' αυτά που συμβαίνουν, εξαιτίας της δυσθυμίας και της θλίψης τους. Τα παιδιά διαχειρίζονται τα δύσκολα αυτά συναισθήματα και τον ψυχικό πόνο με το να τα μετουσιώνουν σε πράξεις, μέσω της εκδραμάτισης, τόσο στο σπίτι όσο και στο σχολείο. Οι πράξεις είναι δυνατόν να αφορούν τόσο σε επιθετικές καταστροφικές ενέργειες προς τον ίδιο τους τον εαυτό, με αποτέλεσμα την κατάθλιψη, όσο και προς τους άλλους και το περιβάλλον, με αποτέλεσμα την άσκηση εκφοβισμού.
Οι συνέπειες του εκφοβισμού στα παιδιά, είναι πολλές σοβαρές και καθοριστικές για την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και εξέλιξη, τόσο για τα θύματα και τους θύτες, όσο και για τους παρατηρητές. Οι επιπτώσεις είναι σωματικές, ψυχικές και κοινωνικές και έχει φανεί ότι εάν δεν διαγνωσθούν και δεν αντιμετωπισθούν έγκαιρα, έχουν κακή πρόγνωση. Τα θύματα του εκφοβισμού, σύμφωνα με τα δεδομένα διαφόρων ερευνών, κινδυνεύουν να εκδηλώσουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, αγχώδεις διαταραχές, ψυχοσωματικά προβλήματα (όπως κεφαλαλγίες, κοιλιακά άλγη κ.ά.), σχολική φοβία και άρνηση, μαθησιακές δυσκολίες, κατάθλιψη, αυτοκτονικό ιδεασμό και απόπειρες αυτοκτονίας, που ορισμένες από αυτές είναι δυνατόν να έχουν τραγική κατάληξη. Επίσης, και τα παιδιά θύτες, αυτά που ασκούν τον εκφοβισμό, σύμφωνα με τα δεδομένα πολλών ερευνών, βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο να στιγματισθούν ως βίαια άτομα, να απομακρυνθούν από το σχολείο και να διακόψουν την σχολική φοίτηση, να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι, να αναπτύξουν διάφορες ψυχικές διαταραχές και να εξελιχθούν σε ενήλικες με αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά. Σε μια διαχρονική έρευνα στη Σουηδία βρέθηκε ότι το 60% των αγοριών που χαρακτηρίστηκαν ως θύτες από την ΣΤ' Δημοτικού μέχρι την Γ' Γυμνασίου, έως την ηλικία των 24 ετών είχαν τουλάχιστον μία καταδίκη από δικαστήριο εξαιτίας παράβασης του νόμου, ενώ οι μισοί από αυτούς είχαν έως και τέσσερις καταδίκες.
Επειδή τα παιδιά έχουν απόλυτο δικαίωμα για προστασία και ασφάλεια στο σχολικό περιβάλλον, η συστηματική πρόληψη και αντιμετώπιση κάθε μορφής εκφοβισμού και βίας στο σχολείο είναι αναγκαία και απαραίτητη. Τα προγράμματα προληπτικής παρέμβασης και αντιμετώπισης του εκφοβισμού στα σχολεία αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία, επειδή με άμεσο ή έμμεσο τρόπο εμπλέκονται στη βελτιστοποίηση των δυνατοτήτων και δεξιοτήτων των μαθητών (γνωστικών, συναισθηματικών και κοινωνικών), στη συναισθηματική τους ευεξία και στη βελτίωση των διαπροσωπικών τους σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Η προαγωγή αυτών των προγραμμάτων στο σχολείο αποτελεί σημαντικό παράγοντα τόσο για τη σχολική επιτυχία όσο και για την ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των μαθητών.
Γενικά, έχει αποδειχθεί ότι τα αποτελεσματικά προγράμματα είναι αυτά που στοχεύουν στην αλλαγή των στάσεων, των αντιλήψεων και της κουλτούρας του σχολείου, αναπτύσσονται με ολιστική προοπτική, με παρεμβάσεις σε πολλά επίπεδα (μαθητές, εκπαιδευτικοί, γονείς, κοινότητα), αναπτύσσονται συστηματικά, σταθερά και σε διάρκεια στον χρόνο, έχουν την αποδοχή και τη δέσμευση όλων όσοι συμμετέχουν στη σχολική κοινότητα, υλοποιούνται με την ενεργό υποστήριξη του διευθυντή, συμπεριλαμβάνουν και την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών σε τρόπους αντιμετώπισης των περιστατικών εκφοβισμού όταν προκύπτουν και σε χειρισμούς όσον αφορά τον μαθητή που δέχεται τον εκφοβισμό, τον μαθητή που ασκεί τον εκφοβισμό, τους γονείς τους και την ομάδα της τάξης.
* Ο Χάρης Ασημόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας στο Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής
