Χαράλαμπος Μπαλτάς
Τα τελευταία δέκα χρόνια (2008-2018), είμαστε μπροστά στην ανακίνηση ζητημάτων που έχουν να κάνουν με το σχολείο και την πόλη, προκειμένου να μιλήσουμε για τα άγραφα δικαιώματα του παιδιού, όπως είναι το δικαίωμα στην πόλη. Σήμερα αυτά τα δικαιώματα που μελλοντικά θα προστεθούν στο παιδί τα βρίσκουμε στη Σύμβαση μέσα σ’ ένα γενικό πνεύμα, στα δικαιώματα ελευθερίας και έκφρασης (άρθρα 12 - 17). Το διεθνές συνέδριο Αρχιτεκτονικής στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 2017 με θέμα το παιδί και την πόλη μάς έφερε αντιμέτωπους άλλη μια φορά με τα ζητήματα Αρχιτεκτονικής και Παιδαγωγικής, αλλά και τον συμμετοχικό σχεδιασμό των παιδιών. Η παιδαγωγική Freinet με την αφή, το τυπογραφείο, την εφημερίδα, την υπαίθρια διδασκαλία, την παρεμβαίνουσα μη κατευθυντικότητα, τις διαδρομές στην κοινότητα βγαίνοντας έξω από το σχολείο, με βάση το τρίπτυχο τάξη - αυλή - κοινότητα, συμπληρώνει την ιδέα αυτής της αρχιτεκτονικής.
Στόχος είναι η επιτέλεση της χρονικής εμπειρίας (λογοτεχνίας, ιστορίας, μουσικής και άλλων) στους χώρους της κοινότητας. Χώρος και χρόνος επιτελούνται. Η πρόσφατη μετάφραση του βιβλίου του Roger Hart «Τα παιδιά συμμετέχουν» (2011) είναι μια καλή ευκαιρία για την ανακίνηση ζητημάτων που αφορούν τον συμμετοχικό σχεδιασμό και την άμεση δημοκρατία. Η μελέτη του, ενώ ξεκινά από την περιβαλλοντική εκπαίδευση, επεκτείνεται στα δικαιώματα του παιδιού, την τοπικότητα, την κοινότητα στην οποία θα προταθούν οι αλλαγές και στην πολιτική δράση που είναι ικανά τα ίδια τα παιδιά να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν. Σε μια διαδικασία παγκοσμιοποίησης, η δράση, αν έχει τοπικά χαρακτηριστικά, παράγει την έννοια της κοινότητας και του ανήκειν. Δικαιώματα και κοινότητα μπορούν υπό προϋποθέσεις να ιδωθούν από κοινού, πέρα από τις εγγενείς συγκρούσεις που περιβάλλονται.
Η παιδαγωγική Freinet αποβλέπει στο υποκείμενο και όχι στο αντικείμενο της γνώσης. Η ανάδυση της υποκειμενικότητας των παιδιών γίνεται σε διαδικασία μετάβασης από την παιδική ηλικία. Το υποκείμενο δεν ταυτίζεται με την παιδική ηλικία, αλλά είναι «γίγνεσθαι». Αυτό που θα κάνει τα παιδιά και τους ενήλικες ενεργούς πολίτες για τη μεταμόρφωση του χώρου είναι η ανάδειξη της κοινότητας και του ανήκειν, με κριτική συγχρόνως στην οικογένεια και στο σχολείο που αντιλαμβάνεται τις σχέσεις ως παθητικές και υποτακτικές. Αυτό που δημιουργεί την αίσθηση της κοινότητας είναι η εκφορά της γνώμης των παιδιών, η κατάκτηση της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας του χώρου που ζουν, η εμπέδωση των δικαιωμάτων τους και η πολιτική αγωγή με τη μορφή δράσης σε τοπικό επίπεδο (Hart, 2011: 56). Η δημιουργία ομάδων και οι φιλίες των παιδιών με τους συνομήλικους τους συμπληρώνουν επίσης την κατασκευή της έννοιας της κοινότητας (Hart, 2011: 87). Μια σειρά από ζητήματα όπως αυτά της εκπροσώπησης των παιδιών από τους ενήλικες, της υποεκπροσώπησης των κοριτσιών, της φιλελεύθερης αντίληψης για την προστασία του παιδιού και της χειραγώγησής του από τους ενήλικες εμποδίζουν την κριτική σκέψη των παιδιών για το περιβάλλον τους και την αλλαγή του κόσμου. Ο χαμηλός βαθμός συμμετοχής, ελπίδας για την αλλαγή του κόσμου και αυτοεκτίμησης είναι δείκτης της ταξικής θέσης των παιδιών. Η κριτική στην οικογένεια αλλά και στο σχολείο, όταν αδιαφορεί για τη συμμετοχή των παιδιών στη λήψη των αποφάσεων και τη δημοκρατία, είναι προϋπόθεση για τη μετάβαση στην κοινότητα.
Οι διαδρομές είναι από το σχολείο στην κοινότητα, μεταβαίνοντας από την παιδαγωγική της αυλής. O Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας (ΚΟΚ), με επισημάνεις και καταγραφές των εμποδίων που υπάρχουν για την πρόσβαση στους χώρους, είναι ένας δείκτης μεταβολής της αυλής σε πάρκο κυκλοφοριακής αγωγής, με ποδήλατα ή ιδέες αναπαράστασης του «έξω» μέσα στο σχολείο. Η αποσχολειοποίηση (deschooling) είναι αυτή που συμβάλλει στον εντοπισμό των προβλημάτων από τα παιδιά και τους ενήλικες και παράγει τον διανοητικό χάρτη της κοινότητας. Συγχρόνως, είναι το πεδίο δράσης και η μεθοδολογία της έρευνας που μπορούν να γεφυρώσουν εκ νέου τον διασπασμένο στις συνειδήσεις χώρο και χρόνο της κοινότητας και να δημιουργήσουν τους όρους συγκρότησης της ιστορικότητας. Όμως η βεβήλωση του κόσμου δεν προέρχεται από τα παιδιά με το παιχνίδι τους. Στο κέντρο της πόλης είναι αντιμέτωπα με ανθρώπινες σκιές μέσα από τη χρήση των ουσιών.
Η σχολική κοινότητα, μ’ αυτή την έννοια, είναι μέρος της αναπαράστασης και συγχρόνως εργάζεται για νέες μορφές αναπαραστικότητας. Ο μεταμοντέρνος σχεδιασμός του χώρου, βγαίνοντας από την τάξη του σχολείου, είναι η αλλαγή σ’ αυτή την αναπαράσταση. Τα παιδιά μπορούν να βεβηλώσουν με άλλο τρόπο την πόλη και η ορατότητά τους θα εισάγει την ετερότητα και τον άλλο (other) ως αυτά τα ίδια τα παιδιά. Τα παιδιά είναι ο άλλος. Και το συμφέρον τους (άρθρο 3) έρχεται πρώτο. Τα παιδιά είναι το έσχατο υποκείμενο της πολιτικής όταν όλα από τον κόσμο των ενηλίκων μας έχουν τελειώσει. Το αφιέρωμα αποβλέπει να συμβάλει σ’ αυτό τον διάλογο.
