Α. Οι προγραμματικές αρχές
Μπάμπης Νούτσος
Εκατό χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία (25 Οκτωβρίου/7 Νοεμβρίου 1917) και είκοσι έξι μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (1991), η Επανάσταση των Μπολσεβίκων και η ιστορική της πορεία εξακολουθούν ακόμη, άγνωστο έως πότε, όχι μόνο να διχάζουν τους επαγγελματίες ιστορικούς, αλλά κυρίως να αναπαράγουν και να συμπροσδιορίζουν πολλαπλά διακυβεύματα πολιτικής και ιδεολογίας, τόσο διεθνώς όσο και στη χώρα μας. Γιατί η Οκτωβριανή Επανάσταση υπήρξε, για μια σειρά λόγους και για μεγάλη χρονική περίοδο, «φαινόμενο τεράστιας σημασίας» στην παγκόσμια Iστορία, ως «η πρώτη πλήρης και ευθεία αμφισβήτηση του καπιταλισμού» (Ε.Η. Carr).
Είναι ευνόητο ότι δεν μπορώ να υπομνήσω εδώ τα ευρύτερα τωρινά διακυβεύματα που σχετίζονται με προσπάθειες ιδιοποίησης ή απόρριψης του ιστορικού ορόσημου της Οκτωβριανής Επανάστασης από πολιτικά κόμματα και διανοούμενους κάθε απόχρωσης. Θα περιοριστώ να παρουσιάσω σύντομα το κεντρικό κοινωνικοπολιτικό και ιδεολογικό ζήτημα, που καθόρισε αμέσως μετά την Επανάσταση τις κύριες κατευθύνσεις της εκπαιδευτικής πολιτικής των μπολσεβίκων και να προτείνω μια εξήγηση ιστορικού τύπου.
Δεν αγνοώ βέβαια το γεγονός ότι κι αυτό το ζήτημα αποτέλεσε από παλιά και εξακολουθεί για τους ίδιους παραπάνω λόγους να είναι σημείο αντιπαράθεσης και στο πεδίο της ιστοριογραφίας της εκπαίδευσης και συνακόλουθα στο πεδίο της πολιτικής και ιδεολογίας. Η πολύ πρόσφατη συζήτηση στο ελληνικό κοινοβούλιο, με αφορμή την ψήφιση ορισμένων εκπαιδευτικών μέτρων της κυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ, είναι εξόχως χαρακτηριστική. Αυτή η συζήτηση δίνει αφορμή να αναρωτηθούμε εάν μια ιστορικού τύπου κατανόηση των προγραμματικών αρχών της εκπαιδευτικής πολιτικής των μπολσεβίκων το 1917 μπορεί να συμβάλει στην πληρέστερη διακρίβωση και κατανόηση σημερινών προοπτικών εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης από μια κυβέρνηση της Αριστεράς στη χώρα μας.
Ι. Είναι μάλλον γνωστά τα τρία κεφαλαιώδη διατάγματα (για την τύχη του πολέμου, τη διανομή της γης και τον σχηματισμό κυβέρνησης), τα οποία πρότεινε ο Λένιν και έγιναν δεκτά από το Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ Εργατών και Στρατιωτών στην Πετρούπολη (26.10.1917), που κήρυξε έκπτωτη τη λεγόμενη προσωρινή κυβέρνηση του Φεβρουαρίου 1917. Στο Συμβούλιο των Λαϊκών Επιτρόπων, δηλαδή στη νέα κυβέρνηση με πρόεδρο τον Λένιν, ορίστηκε επικεφαλής του Λαϊκού Επιτροπάτου Παιδείας, δηλαδή με σημερινούς όρους υπουργός Παιδείας, ο Α. Λουνατσάρσκι, «ο φιλόσοφος-ποιητής των Σοβιέτ». Με υπόδειξη του Λένιν, ο νέος υπουργός επιζήτησε τη συνεργασία της Ναντέζντα Κρούπσκαγια, δασκάλα, μέλος του κόμματος και γυναίκα του Λένιν, και του καθηγητή Ιστορίας και παλαιού κομματικού μέλους Μ. Ποκρόφσκι. Οι τρεις τους αποτέλεσαν τον αρχικό ηγετικό πυρήνα του Λαϊκού Επιτροπάτου Παιδείας, για το οποίο ο ίδιος ο Λένιν εξακολούθησε έως το τέλος της ζωής του να δείχνει έμπρακτο ενδιαφέρον.
Το Επιτροπάτο θα στελεχωθεί σε λίγο και με μέλη τα οποία πρότεινε ο Λουνατσάρσκι και θα επιδοθεί κυρίως, ύστερα από τη μεταφορά της έδρας της κυβέρνησης στη Μόσχα (Μάρτιος 1918) στη σύνταξη των βασικών προγραμματικών αρχών για το νέο σχολείο. Δύο ομάδες θα διαφανούν στις πρώτες συζητήσεις για τη διατύπωση των βασικών κατευθύνσεων του σχολείου της σοβιετικής εξουσίας. Η Πανρωσική Κεντρική Επιτροπή του Συνεδρίου των Σοβιέτ θα θεωρήσει συμβατές μεταξύ τους τις προτάσεις που κατατέθηκαν -δεν πρόκειται εδώ να μπω σε λεπτομέρειες- και στις 16.10.1918 θα δημοσιευτούν στην κομματική εφημερίδα “Ιζβέστιγια” οι προγραμματικές αρχές, που θα αποτελέσουν εφεξής το επίσημο θεσμικό πλαίσιο της νέας εκπαίδευσης. Θα δούμε έως πότε.
ΙΙ. Δεν επαρκεί εδώ ο χώρος για να αναλύσω διεξοδικά το περιεχόμενο των τριάντα δύο άρθρων και των συναφών παρατηρήσεων του κειμένου των προγραμματικών αρχών. Για λόγους συντομίας, περιορίζομαι να τονίσω τρία θεμελιώδη χαρακτηριστικά του προτεινόμενου σοβιετικού σχολείου και να τα σχολιάσω εξίσου σύντομα.
1. Ενιαίο Σχολείο Εργασίας: Όλα τα σχολεία, που ανήκουν στην αρμοδιότητα του Επιτροπάτου Παιδείας, επονομάζονται, εκτός από τις ανώτερες σχολές, Ενιαίο Σχολείο Εργασίας. Πρόκειται για δημόσιο, δωρεάν, υποχρεωτικό και εκκοσμικευμένο σχολείο -απαγορεύεται σ’ αυτό η θρησκευτική διδασκαλία κάθε δόγματος και κάθε σύστοιχη θρησκευτική πρακτική-, στο οποίο φοιτούν μαζί αγόρια και κορίτσια (συνεκπαίδευση των δύο φύλων) από 8 έως 13 χρόνων στην πρώτη βαθμίδα ή κύκλο και από 13 έως 17 χρόνων στη δεύτερη. Σε όλα τα σχολεία παρέχεται ζεστό πρωινό, υποχρεωτικό και δωρεάν, και όλοι οι μαθητές και μαθήτριες έχουν τακτική ιατρική παρακολούθηση.
2. Γενική και πολυτεχνική μόρφωση: Η παραγωγική εργασία πρέπει να αποτελεί θεμέλιο της σχολικής ζωής όχι ως υπηρεσία για την υλική συντήρηση του κάθε σχολείου ή μόνο ως μέθοδος διδασκαλίας, αλλά ως «παραγωγική και κοινωνικά αναγκαία διαδικασία». Το κάθε σχολείο εμφανίζεται και λειτουργεί ως «σχολική κομμούνα», η οποία διά μέσου της εργασιακής διαδικασίας αποκαθιστά στενή και οργανική σχέση με τον εξωτερικό κόσμο και ταυτόχρονα αναδεικνύει την ατομική και συλλογική ευθύνη στον σχεδιασμό τής χειρωνακτικής δραστηριότητας των παιδιών. Η διδασκαλία συνεπώς και στις δύο υποχρεωτικές βαθμίδες του οφείλει να έχει χαρακτήρα «γενικής και πολυτεχνικής» μόρφωσης, δηλαδή να παρέχει γνώσεις θεωρητικές και πρακτικές για τους βασικούς κλάδους της παραγωγής. Σημαντική θέση σ’ αυτή κατέχουν η φυσική και καλλιτεχνική αγωγή. Καταργούνται οι λεγόμενες κατ’ οίκον εργασίες και ασκήσεις των μαθητών, οι βαθμοί επίδοσης στα μαθήματα και στις δραστηριότητες και κάθε είδους εξετάσεις, εισαγωγικές, προαγωγικές και απολυτήριες. Στο σχολείο και στη διδασκαλία δεν υπάρχει θέση για την παλιά μορφή πειθαρχίας, δηλαδή για κάθε είδους ποινή ή τιμωρία, και φυσικά καταργείται η ομοιόμορφη μαθητική στολή.
3. Σχολική αυτοδιαχείριση: Η εσωτερική ζωή και λειτουργία κάθε σχολείου κανονίζεται σύμφωνα με τις γενικές διατάξεις κεντρικών και τοπικών οργάνων για τη λαϊκή εκπαίδευση και διέπεται από τις αποφάσεις του Σχολικού Συμβουλίου. Υπεύθυνο όργανο συνεπώς για την αυτοδιαχείριση του κάθε σχολείου είναι το Συμβούλιό του. Συγκροτείται από όλους τους «σχολικούς εργάτες» (δάσκαλοι, σχολίατροι και γυμναστές), από εκπροσώπους του ενεργού πληθυσμού της περιοχής σε αναλογία ένας προς τέσσερις, από μαθητές ηλικίας πάνω από 12 χρόνων στην ίδια με την προηγούμενη αναλογία και από έναν εκπρόσωπο του τοπικού τμήματος της λαϊκής εκπαίδευσης.
Οι αρμοδιότητες του Σχολικού Συμβουλίου αναφέρονται σε όλα τα ζητήματα της εσωτερικής λειτουργίας του σχολείου, από την κατανομή των μαθητών σε διάφορες ομάδες, την εφαρμογή των σχεδίων εργασίας, την έγκριση και τον έλεγχο των εσωτερικών κανονισμών της σχολικής κοινότητας έως τη χρηματοδότησή του. Εκτελεστικό όργανο του Σχολικού Συμβουλίου είναι το προεδρείο του. Καταργείται ακόμη η διάκριση των δασκάλων σε υπαλληλικές-μισθολογικές κατηγορίες και όλοι αμείβονται με μηνιαία αποζημίωση πρώτου υπαλληλικού βαθμού. Η επιλογή τους γίνεται ύστερα από αίτησή τους, για έναν χρόνο, από το τοπικό τμήμα της λαϊκής εκπαίδευσης ή το τοπικό Σοβιέτ των αντιπροσώπων εργατών και αγροτών, σύμφωνα με μια προηγούμενη σχετική απόφαση του Λαϊκού Επιτροπάτου Παιδείας (27.2.1918). Οι αποφάσεις, τέλος, του Σχολικού Συμβουλίου για όλα τα θέματα της σχολικής ζωής δεν μπορούν να παραβαίνουν ή να καταστρατηγούν τους γενικούς κανόνες για τη λειτουργία του Ενιαίου Σχολείου Εργασίας και ούτε ακόμα τις διατάξεις των τμημάτων της λαϊκής παιδείας των κατά τόπους Σοβιέτ.
ΙII. Για λόγους χώρου δεν μπορώ να παρουσιάσω και να αναλύσω εδώ τις βασικές τάσεις μιας παλιότερης και σύγχρονης διεθνούς ιστοριογραφίας για το θέμα του Οκτωβριανού Ενιαίου Σχολείου Εργασίας ούτε και να κρίνω κάποιες συναφείς απόπειρες της πρόσφατης ελληνόγλωσσης ιστοριογραφίας. Περιορίζομαι εδώ απλώς να προτείνω μια σύντομη ιστορική εξήγηση των θεμελιωδών χαρακτηριστικών του, στηριγμένη τόσο σε μια ορισμένη θεωρητική οπτική για την κοινωνική-αναπαραγωγική λειτουργία του σχολείου στους καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς όσο και σε μια συστηματική γνώση του μεγαλύτερου μέρους της εν λόγω ξενόγλωσσης και ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας.
1. Τόσο ο Λένιν όσο και η ηγεσία του Λαϊκού Επιτροπάτου Παιδείας γνώριζαν πολύ καλά ότι όφειλαν να ξεκινήσουν από την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων στη Ρωσία για να λύσουν το υποτιθέμενο δίλημμα των σχέσεων νέας κοινωνίας και νέου σχολείου. Όφειλαν συνεπώς και για το κράτος και για το σχολείο να καταστρέψουν και να οικοδομήσουν ταυτόχρονα. Για να περιοριστώ μόνο στο σχολείο, θεώρησαν πως έπρεπε αυτό να πάψει να συμβάλλει στη διευρυμένη αναπαραγωγή της αστικής κυριαρχίας, μετά την εκδίωξη του τσάρου, και να μετασχηματιστεί σε «όργανο» της νέας σοβιετικής εξουσίας και της πάλης για την «υπόθεση του σοσιαλισμού». Αυτές οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος συνδέονταν καθοριστικά με το ζήτημα της ταξικής κυριαρχίας, δηλαδή με μια νέα μορφή κρατικής εξουσίας και φυσικά με την έκβαση της υπάρχουσας ταξικής πάλης.
2. Αυτός ο διπλός στόχος απαιτούσε τα επόμενα: α) Την εκδίωξη όλων των εκπαιδευτικών που είτε εναντιώνονταν πολιτικά και ιδεολογικά στη νέα εξουσία είτε δεν μπορούσαν να εφαρμόσουν στην πράξη τις αρχές του Ενιαίου Σχολείου Εργασίας. β) Την εκμηδένιση κυρίαρχων παραδοσιακών ιδεολογικών μορφών στο σχολείο με τη βίαιη αποβολή της θρησκείας από τον χώρο του: Χωρισμός της θρησκείας από το σχολείο και το κράτος. γ) Την κατάργηση του λεγόμενου διπλού εκπαιδευτικού δικτύου στη Μέση Εκπαίδευση, δηλαδή την κατάργηση της πρόωρης εξειδίκευσης (γενική-επαγγελματική/τεχνική εκπαίδευση) και φυσικά την κατάργηση ιδιωτικών ή πρότυπων σχολείων. Στη θέση όλων αυτών, ένας ενιαίος υποχρεωτικός για αγόρια και κορίτσια και διαβαθμισμένος σχολικός μονόδρομος από την προσχολική εκπαίδευση έως το πανεπιστήμιο. δ) Την άρση του χωρισμού της διδασκαλίας από την εργασία, της διανοητικής από τη χειρωνακτική εργασία και της παιδείας από την πολιτική. Στη θέση όλων αυτών, η πολυτεχνική μόρφωση. ε) Την αντικατάσταση των παλιών ιεραρχικών σχέσεων σχολείου και κράτους με την αποκέντρωση (με ευθύνη των τοπικών Σοβιέτ) και την αυτοδιαχείριση της σχολικής μονάδας (με το Σχολικό Συμβούλιο). Αυτός ο διπλός στόχος, δηλαδή η καταστροφή-οικοδόμηση του σχολείου και οι συναφείς προϋποθέσεις για την επίτευξή του, θα αποτυπωθεί ανάγλυφα λίγο αργότερα και στο κείμενο του προγράμματος του κόμματος, που υιοθετήθηκε στο 8ο Συνέδριό του (18-23.3.1919). Στο ίδιο πρόγραμμα γίνεται επιπλέον ρητή αναφορά στη μητρική γλώσσα των μαθητών/μαθητριών, στη διαφώτιση-αυτομόρφωση εργατών και αγροτών και στην πρόσβαση ειδικά των εργατών στις πανεπιστημιακές σχολές.
3. Μια ορισμένη ιστοριογραφία για το οκτωβριανό σχολείο επιδιώκει σιωπηρά να υποβαθμίσει τον επαναστατικό χαρακτήρα του, αναδεικνύοντας ως κύριες πηγές έμπνευσής του αντιλήψεις του λεγόμενου «σχολείου εργασίας» στη Γερμανία (π.χ. G. Kerschensteiner) και γενικότερα της «νέας» ή «προοδευτικής αγωγής» (π.χ. J. Dewey). Οι μπολσεβίκοι δεν έπεσαν ξαφνικά από τον ουρανό. Δεν έχει κανείς παρά να ρίξει μια ματιά στη «μη κομμουνιστική βιβλιογραφία» για την εκπαίδευση, την οποία παραθέτουν οι Ν. Μπουχάριν και Ε. Πρεομπραζένσκι στο γνωστό βιβλίο τους “Το αλφαβητάρι του κομμουνισμού”. Ο Λένιν και τα στελέχη του Λαϊκού Επιτροπάτου Παιδείας γνώριζαν από παλιότερα αυτές τις απόψεις, κυρίως όμως τις αντιλήψεις των Μαρξ-Ένγκελς για την εκπαίδευση και τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας. Δύο σύντομες παρατηρήσεις: Παρά τις μικρές ή μεγάλες επιδράσεις αυτών των «αστικών» αντιλήψεων στις προγραμματικές αρχές της εκπαιδευτικής πολιτικής των μπολσεβίκων, το Ενιαίο Σχολείο Eργασίας διαφέρει ριζικά σε δύο σημεία: Ως προς τον χαρακτήρα της εργασίας (πολυτεχνική εκπαίδευση) και ως προς την επιδίωξη της συλλογικότητας στη σχολική αυτοδιαχείριση.
4. Οι μπολσεβίκοι, τον Οκτώβριο του 1917, δεν «μάζεψαν την εξουσία από εκεί που είχε πέσει» (Ε. Hobsbawm), αλλά ανέλαβαν επίσης να μετασχηματίσουν υποχρεωτικά και το παλιό ελιτίστικο τσαρικό σχολείο, «επαναστατικοποιώντας» το προς την κατεύθυνση ενός «προλεταριακού» σχολείου. Η χάραξη των κατευθυντήριων γραμμών αυτού του μετασχηματισμού συνδέθηκε στενά όχι μόνο με την ιδεολογία και την πολιτική των μπολσεβίκων, όπως τονίζεται κατά κόρον σε μια ορισμένη ιστοριογραφική τάση (με σιωπηρό στόχο την απόρριψη του μαρξισμού), αλλά και με θεμελιώδη κοινωνικά ζητήματα, που αφορούσαν την οικογένεια, ιδιαίτερα την κοινωνική θέση της γυναίκας στο νέο καθεστώς, τον αναλφαβητισμό, ιδίως του πληθυσμού της υπαίθρου, και την κοινωνική πρόνοια για εκατοντάδες παιδιά και εφήβους χωρίς οικογένεια, άστεγα και συχνά οργανωμένα σε συμμορίες «αλητόπαιδα» -οι «μπεσπριζόνηδες», όπως μεταγράφτηκε φωνητικά στα ελληνικά ο αντίστοιχος ρωσικός όρος-, φαινόμενα που προέκυψαν από τον πόλεμο με τη Γερμανία, τον εμφύλιο και το λιμό.
Πρόκειται για ζητήματα που έχουν απασχολήσει συστηματικά την παλιότερη και πρόσφατη ιστοριογραφία και που αποτελούν θέματα ξεχωριστών αναλύσεων. Για να εξηγήσουμε ωστόσο τον χαρακτήρα και τα όρια της εφαρμογής των προγραμματικών αρχών του Ενιαίου Σχολείου Εργασίας στην πράξη, οφείλουμε μαζί με την υπόμνηση των παραπάνω ευρύτερων ιστορικών συγκυριών να συμπεριλάβουμε στην ανάλυσή μας και τους κοινωνικούς φορείς που ενεπλάκησαν στην πάλη για την εξουσία στους σχολικούς μηχανισμούς του σοβιετικού καθεστώτος και τελεσίδικα την έκβαση αυτής της πάλης τα επόμενα χρόνια. Όλα αυτά θα τα δούμε σε επόμενο άρθρο.
