ΜΠΑΜΠΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Δελμούζος προσχώρησε σ’ έναν ορισμένο μαρξισμό, που απέρρεε από την ανάγνωση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, τα βασικά έργα της γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας για τις σχέσεις σοσιαλισμού - σχολείου και φυσικά τις αντιλήψεις του Σκληρού για τις σχέσεις της οικονομίας με την κοινωνία και την Ιστορία.
Οι πολύωρες συζητήσεις ανάμεσα στον Δελμούζο και τον Σκληρό, στις αρχές του 1907 κι όχι το φθινόπωρο του 1906, δεν εξαντλήθηκαν γενικά και αφηρημένα σε «φιλοσοφικούς διαλόγους» αλλά αφορούσαν αυτόν τον μαρξισμό και τον «εργατικό αγώνα» (σοσιαλισμό), τόσο «γενικά [όσο] και ειδικώτερα για την Ελλάδα». Ο έως τότε «ασάλευτος και φωτεινός σκοπός» του Δελμούζου, δηλαδή ένα «νέο σκολειό», εγγραφόταν τώρα σ’ έναν «πιο γόνιμο και πιο πλατύ» κοινωνικό στόχο: τον «μεγάλο εργατικό αγώνα» στην Ελλάδα για την πραγμάτωση του «ίδιου ιδανικού: μια νέα Ελλάδα». Ποια θα ήταν αυτή η νέα Ελλάδα τότε για τον Δελμούζο;
Ο Δελμούζος χρηματοδότησε την έκδοση ενός βιβλίου του συνιδεάτη του, Σκληρού, με στόχο τη θεωρητική και πολιτική προπαγάνδιση αυτού του νέου κοινού ιδανικού τους «διά την αφύπνισιν, διοργάνωσιν και αναγέννησιν» της ελληνικής κοινωνίας κι όχι απλώς στο όνομα κάποιου αφηρημένου «διαλόγου», με στόχο τάχα να «καταστούν οι ιδέες του κοινό κτήμα και εκείνων που δεν είχαν την τύχη να γνωρίσουν από κοντά τον δεινόν “συζητητήν”», δηλαδή τον Σκληρό, όπως ατεκμηρίωτα υποστηρίχτηκε.
Μπορώ, λοιπόν, να ισχυριστώ πως ο Σκληρός καταπιάστηκε να γράψει απ’ αυτή τη σκοπιά ένα τέτοιο βιβλίο για την Ελλάδα, επειδή ο Δελμούζος, έχοντας ήδη προσχωρήσει πλήρως στις μαρξιστικές του αντιλήψεις, τον είχε διαβεβαιώσει ότι αναλάμβανε να βρει εκδότη στην Αθήνα και να πληρώσει τα έξοδα της έκδοσης. Αυτή η διαβεβαίωση του Δελμούζου αποτέλεσε την υλική προϋπόθεση της συγγραφής του Κοινωνικού μας Ζητήματος.
Για τον Δελμούζο αυτή η διαβεβαίωσή του ήταν απόρροια τόσο της εν λόγω θεωρητικο-πολιτικής στροφής του όσο κυρίως της πλήρους συμφωνίας του με την ανάλυση του Σκληρού για την έως τότε ουτοπιστική τακτική των δημοτικιστών και συνακόλουθα για τον νέο ρόλο που μπορούσαν να παίξουν στο πλαίσιο του «μεγάλου εργατικού αγώνα».
Αυτή την ανάλυση μόνο ο Σκληρός μπορούσε τότε να φέρει, ως συγγραφή, σε πέρας και μόνο ο Δελμούζος, δαπανώντας για την έκδοσή της σε βιβλίο, μπορούσε να τη δημοσιοποιήσει ευρύτερα. Από την άποψη, συνεπώς, της δημοσιοποίησης, η χρηματοδότηση υπήρξε η γενεσιουργός αιτία της συγγραφής του Κοινωνικού μας Ζητήματος. Η κοινή επιλογή τους για τη συγγραφή και έκδοση βιβλίου υπήρξε αποτέλεσμα μιας σειράς δυνατοτήτων, τις οποίες προφανώς διέβλεπαν τότε στην Ιένα:
1. Το κοινό εγχείρημά τους αφορούσε κατά κύριο λόγο ένα δυνάμει προνομιακό αναγνωστικό κοινό: τους δημοτικιστές στην Αθήνα. Αυτοί θα μπορούσαν να προσεγγιστούν μ’ ένα κατάλληλο βιβλίο, συνηθισμένη πρακτική των περισσότερων απ’ αυτούς (π.χ. Ίδας, Ραμάς, Φωτιάδης) κι όχι με τη σύνταξη - εκτύπωση π.χ. μιας προκήρυξης. Αυτή η τελευταία προϋπέθετε μια προηγούμενη ή παράλληλη συγκρότηση ομάδας ή ομίλου.
2. Το βιβλίο θα έπρεπε να είναι μικρό σε έκταση -«βιβλιαράκι» θα το ονομάσει αργότερα ο Σκληρός- γιατί το ύψος της εκδοτικής δαπάνης δεν μπορούσε να ξεπεράσει ένα ορισμένο όριο των γενικών εξόδων του Δελμούζου. Μόλο που δεν γνωρίζω αυτό το ύψος, μπορώ να εικάσω πως τα τέσσερα τυπογραφικά φύλλα και τα 500 αντίτυπα της εκτύπωσής του ήταν συμβατά με το βαλάντιο του Δελμούζου.
3. Ο Σκληρός είχε έρθει στην Ιένα, για να ολοκληρώσει, όπως είδαμε, τις σπουδές του ύστερα από δυο προηγούμενες διακοπές της φοίτησής του (Μόσχα και Δορπάτη). Η επιτακτική ανάγκη να περατώσει χωρίς άλλη καθυστέρηση τις σπουδές του, σε συνδυασμό με την οικονομική εξάρτησή του από συγγενείς του, δεν του επέτρεπε ασφαλώς να αφιερώσει μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστικά στη συγγραφή πλατιάς «κοινωνιστικής» μελέτης. Όπως μπορώ να εικάσω με βάση ορισμένες ενδείξεις και όπως βεβαιώνει ο ίδιος αργότερα, «το βιβλιαράκι γράφτηκε πολύ βιαστικά, σε κάμποσες βδομάδες [...]». Οι χρονικές διαθεσιμότητες του Σκληρού εξηγούν και απ’ αυτή την πλευρά τη μικρή έκταση του κειμένου του βιβλίου.
4. Η έκδοση περιοδικού ή εφημερίδας με σοσιαλιστική κατεύθυνση προϋπέθετε και πολύ μεγάλη χρηματική δυνατότητα και κάμποσους συνεργάτες, δηλαδή τελικά μια ευρύτερη πολιτική οργάνωση συνιδεατών. Αυτές οι δυο δυνατότητες δεν υπήρχαν τότε. Ο λεγόμενος «κύκλος της Ιένας» άρχιζε να σχηματίζεται στις αρχές του 1907 με μόνο δύο φοιτητές, τον Σκληρό και τον Δελμούζο. Η μόνη θεωρητική έκφρασή του ήταν η ταχύτατη συγγραφή ενός πολύ μικρού σε έκταση κειμένου, μια και η δυνατότητα της δημοσίευσής του εξαρτιόταν μόνο από τον ένα από τους δύο, τον Δελμούζο.
Η επιλογή του ψευδώνυμου Σκληρός -δεν έχει σημασία ποιος από τους δυο το επινόησε (λίγο νωρίτερα ο Ι. Δραγούμης είχε χρησιμοποιήσει το ίδιο σε άρθρο του στον Νουμά, το 1906)- ήταν αναγκαία για τον Κωνσταντινίδη για δυο λόγους: Όφειλε κατ’ αρχήν να μην δίνει λαβή στους συγγενείς του πως ασχολείται με αλλότρια πράγματα, εφόσον αυτοί, όπως σημειώνει λίγο αργότερα ο ίδιος «εγνώριζαν τον “κοινωνικόν” μου χαρακτήρα και την τάσιν μου προς την Ελλάδα».
Κατά δεύτερο λόγο όφειλε να πάρει τις στοιχειώδεις προφυλάξεις, από την άποψη του περιεχομένου του βιβλίου, για να ολοκληρώσει τις σπουδές του χωρίς ενοχλήσεις ή πιέσεις από μηχανισμούς εξουσίας (πρύτανης ή αστυνομία), τη στιγμή μάλιστα που είχε καταφθάσει στην Ιένα από την επαναστατημένη Ρωσία. Ο ίδιος, ήδη από τη Ρωσία, γνώριζε ασφαλώς ότι και εδώ στα γερμανικά πανεπιστήμια εξακολουθούσαν να υπάρχουν παρόμοιες «δυσκολίες».
Το Κοινωνικόν μας Ζήτημα υπήρξε, λοιπόν, διανοητικό προϊόν μιας γνωριμίας και μιας θεωρητικο-πολιτικής σύγκλισης των δύο Ελλήνων φοιτητών, Σκληρού και Δελμούζου, στην Ιένα το 1907. Υπήρξε, μ’ άλλα λόγια, το αποτέλεσμα της συνισταμένης δύο ατομικοτήτων, διαμορφωμένων έως τότε τόσο με ομόλογα, διαφορετικά και αντιτιθέμενα κοινωνικά χαρακτηριστικά όσο και συνακόλουθα με διαφορετικές εμπειρίες της δημόσιας δράσης τους στο πλαίσιο διαφοροποιημένων -οικονομικά, πολιτικά και ιδεολογικά- τροχιών της βιογραφίας τους.
Από αυτή την οπτική, δηλαδή μια γενική θεωρητική αντίληψη του Μαρξ για τις «ιστορικές μορφές της ατομικότητας», την οποία υιοθέτησα και «εκμεταλλεύτηκα» ερευνητικά εδώ, προσέγγισα τόσο τη συγγραφή του κειμένου του βιβλίου (Σκληρός) όσο και την εκτύπωση - δημοσίευσή του (Δελμούζος) ως ιστορικό γεγονός, που, για να ερμηνευτεί, πρέπει να τοποθετηθεί πρώτιστα σε μια ορισμένη ιστορική συγκυρία, μέσα στην οποία η διαδικασία της θεωρητικο-πολιτικής σύγκλισης των δυο πρωταγωνιστών της έκδοσής του συγκροτεί την αναγκαία συνθήκη για τη συγκεκριμένη πρόσληψη - ιδιοποίηση εκ μέρους τους όψεων κοινωνικο-πολιτικής και ιδεολογικής σύγκρουσης στην Ελλάδα του 1907.
Με βάση, λοιπόν, αυτή την οπτική και τις διαθεσιμότητές μου στην ιστορική έρευνα, επιχείρησα να συλλάβω και να κατανοήσω ιστορικο-κοινωνιολογικά κι όχι μυθιστορηματικά την κοινωνική τροχιά της βιογραφίας των δύο μελών του «κύκλου» της Ιένας. Τα δεδομένα που παρουσίασα μου επιτρέπουν κατ’ αρχήν να απορρίψω την αντίληψη του «αφηρημένου και καθολικού υποκειμένου» μιας «φαινομενολογικής» λεγόμενης ανάγνωσης - κατανόησης του κειμένου (τύπου P. Ricoeur) και ν’ αποφύγω, κατά δεύτερο λόγο, να εισαγάγω σιωπηρά δικές μου, σημερινές παραδοχές ανάγνωσης του Κοινωνικού μας Ζητήματος.
Μόλο που κάθε αναγνωστική πρακτική μπορεί να θεωρηθεί ως δυναμική - ενεργητική σύλληψη νοημάτων του κειμένου (και του βιβλίου), ο υπονοούμενος άκρατος σχετικισμός που ελλοχεύει σε κάθε αναπόφευκτη αναγνωστική «λαθροθηρία» (σύμφωνα με την ευφυή παρομοίωση του Michel de Certeau) εξουδετερώνεται ασφαλώς σε μεγάλο βαθμό -κάθε φορά συγκεκριμένα- με μια ιστορική προσέγγιση του Κοινωνικού μας Ζητήματος, η οποία συμπεριλαμβάνει και τη διάσταση της διερεύνησης της συνισταμένης των κοινωνικών τροχιών της βιογραφίας Σκληρού - Δελμούζου.
Η ανάλυση της ιστορικής συγκυρίας, μέσα στην οποία παρουσιάζεται και κυκλοφορεί το βιβλίο -άρα φέρνει αναγκαστικά της «σφραγίδα» της-, δεν μπορεί να παραγνωρίζει ή να υποτιμά την ιστορικότητα της διαμόρφωσης των διανοουμένων, οι οποίοι έκριναν αναγκαίο να παρέμβουν θεωρητικο-πολιτικά σ’ αυτήν τη συγκυρία. Ό,τι συνέλαβαν ως συγκυρία και ο τρόπος με τον οποίο επιχείρησαν οι δυο συνιδεάτες της Ιένας να παρέμβουν σ’ αυτή δεν ήταν άσχετα με τη σύγκλιση της έως τότε διανοητικής πορείας τους. Θα εξετάσω αναλυτικά πιο κάτω αυτό το θέμα. Εδώ αρκούν οι επόμενες παρατηρήσεις.
1. Τόσο ο Σκληρός όσο και ο Δελμούζος ήταν απολύτως πεισμένοι για τη θεωρητικο-πολιτική αξία των ιδεών-αναλύσεων που αναπτύσσονταν στο κείμενο του βιβλίου σε σχέση με το κοινό ιδανικό τους: την «αναγέννηση της ελληνικής κοινωνίας». Και για τους δύο ο δρόμος για την πραγμάτωση της «αναγέννησης» περνούσε κατ’ αρχήν θεωρητικά μέσα από την κατανόηση δυο αλληλένδετων πρακτικών, τις οποίες πρώτη φορά διατύπωνε το βιβλίο τους: την ανεύρεση - παρουσίαση της γενικής αιτίας της «ασθένειας» στην ελληνική κοινωνία και την παροχή της κατάλληλης - αποτελεσματικής «θεραπευτικής αγωγής».
Ο φοιτητής της Ιατρικής μπορούσε «αυθόρμητα» να χρησιμοποιήσει για την παρουσίαση των ιδεών του μια γενικευμένη τότε (και τώρα) ιατρική μεταφορά για την κοινωνία / ασθένεια - θεραπεία της όχι μόνο για να υπερτονίσει υφολογικά την ευστοχία της ιστορικο-κοινωνιολογικής ανάλυσής του, αλλά κυρίως να υπογραμμίσει τον πολιτικά επείγοντα χαρακτήρα της επίλυσης του κοινωνικού ζητήματος: «Ακόμη είνε καιρός να σωθούν πολλά και να προληφθούν πολλαί εξωτερικαί και εσωτερικαί πανωλεθρίαι».
Η συγκυρία, μετά την «πανωλεθρία» του 1897, συγκροτούσε το γενικό φόντο και της διάγνωσης και της θεραπείας του «κοινωνικού προβλήματος». Η πρόσληψη αυτής της συγκυρίας αποτυπώνεται από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου.
2. Η κοινή πίστη σ’ αυτή τη διπλή αξία -θεωρητική και πολιτική- των αναλύσεων του βιβλίου εξηγεί τελικά και στο επίπεδο της βιογραφίας τόσο τη συγγραφή του (Σκληρός) όσο και τη δημοσίευσή του (Δελμούζος). Πρόκειται για πίστη που σημαδεύει ποικιλότροπα το περιεχόμενο των αναλύσεων είτε αυτές αφορούν την αξία του διπόλου πραγματικότητα - αλήθεια είτε την επίγνωση της αναπόφευκτης κατακραυγής που θα ξεσηκωθεί ανάμεσα σε αντιπάλους.
Γι’ αυτό και ο Δελμούζος θα τονίσει απερίφραστα πως ο Σκληρός στο βιβλίο «εξετάζει τα κοινωνικά μας φαινόμενα όπως ποτέ ώς τώρα δεν εξετάστηκαν» και πως «η αντίληψή του για το κοινωνικό μας πρόβλημα [είναι] πρωτότυπη». Με τη σειρά τους οι αναλύσεις της ιστορικής συγκυρίας τροφοδοτούσαν την κοινή τους πίστη για την αξία του βιβλίου. Γι’ αυτό ο Δελμούζος τελειώνει την παρουσίαση του βιβλίου στον Νουμά με την προτροπή «Διαβάστε τον».
3. Η πίστη στην αξία και την πρωτοτυπία των αναλύσεων του βιβλίου θα εξακολουθεί να διακατέχει τον Σκληρό έως τον θάνατό του. Παρ’ όλο που αναγνώρισε αργότερα (1919) πως και τα «πράγματα άλλαξαν ολότελα στην Ελλάδα» από το 1907 και το βιβλίο «επειδή γράφτηκε πολύ βιαστικά, σε κάμποσες βδομάδες, και τυπώθηκε μακρυά απ’ το συγγραφέα, είχε πολλά ελαττώματα και στη γλώσσα και στην εκτύπωση και στην ουσία των λεγομένων», θα γράψει σχετικά:
«Το βιβλιαράκι αυτό σκοπόν είχε να εξηγήση τα αίτια της ανωμάλου κοινωνικής μας καταστάσεως, που ακριβώς την εποχή εκείνη (1907) είχε φτάσει στο απροχώρητο, υποδεικνύοντας συνάμα τα μέσα με τα οποία μια μέρα θα μπορούσε η κοινωνία μας να βγη από τη στάσιμή της κατάσταση και να ζωντανέψη. Οι εξηγήσεις που έδινε και τα φάρμακα που επρότεινε είχαν αυτό το ιδιαίτερο, ότι δεν έμοιαζαν καθόλου με τις γνώμες των άλλων κριτικών, που ώς την εποχή εκείνη είχαν εκφραστή λίγο πολύ για την κοινωνία μας».
4. Όσοι επιδίδονται με υπερβολικό ζήλο και σύστοιχη βιασύνη να υποβαθμίσουν την πλήρη προσχώρηση του Δελμούζου τότε (1907) στον μαρξισμό - σοσιαλισμό, δεν αγνοούν μόνο το αποφασιστικό γεγονός της ανάληψης της δαπάνης για την έκδοση του Κοινωνικού μας Ζητήματος, αλλά και αποσιωπούν την επόμενη μεταγενέστερη -άρα πιο ψύχραιμη- μαρτυρία του ίδιου: «Εις το βιβλίον αυτό [του Σκληρού] -με την αντίληψιν του οποίου σπουδαστής ακόμη εις την Γερμανίαν, πριν ή γνωρίσω καλώς την Ελληνικήν πραγματικότητα, ήμουν τελείως σύμφωνος- εξετάζεται [...]».
Είναι προφανέστατο πως και αυτή η διαβεβαίωση του ίδιου του Δελμούζου καταρρίπτει πλήρως τον ισχυρισμό του Παπανούτσου και άλλων μελετητών πως τάχα ο Δελμούζος ούτε στην Ιένα «δεν είχε ταυτισθεί εντελώς με τις ιδέες του Σκληρού».
* Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα ευρύτερης υπό έκδοση μελέτης για το ίδιο θέμα
