Των Κώστα Θεριανού - Γιώργου Δ. Μπουμπούς*
Στις 19, 20 και 21 Μαΐου 2017 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το συνέδριο του Ιδρύματος Γληνού με τίτλο «Δημήτρης Γληνός. Η σκέψη, η δράση, οι χρήσεις», που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Γληνού, σε συνεργασία με το Εργαστήριο Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Η διεξαγωγή του συνέπεσε με τα εκατό χρόνια από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917, της οποίας ο Δημήτρης Γληνός υπήρξε ουσιαστικά πρωτεργάτης. Όμως, η θεματική του συνεδρίου -όπως φαίνεται και από τον τίτλο του- δεν περιορίστηκε στη μεταρρύθμιση του 1917. Ξεδιπλώθηκε στην πολυσχιδή δράση και το έργο του Δημήτρη Γληνού στη φιλοσοφία, την κοινωνιολογία, την παιδαγωγική, την πολιτική, αλλά και στις μεταγενέστερες χρήσεις και διαχειρίσεις αυτού του έργου.
Στον εναρκτήριο χαιρετισμό του, εκ μέρους του Ιδρύματος Γληνού, ο δρ Γιώργος Δ. Μπουμπούς αναφέρθηκε στα χαρακτηριστικά του Δημήτρη Γληνού ως διανοούμενου της πράξης και σκιαγράφησε ιστορικά τις αναζητήσεις του για το υποκείμενο της αναγέννησης της ελληνικής κοινωνίας και του φορέα για τον νέο δρόμο που έπρεπε να διανυθεί στο πολιτικό επίπεδο για την επίτευξη αυτού του στόχου.
Στη συνέχεια, αναγνώστηκε ο χαιρετισμός του υπουργού Παιδείας Κώστα Γαβρόγλου, ο οποίος, αφού υπενθύμισε την καθοριστική συνεισφορά του Δημήτρη Γληνού στην εκπαιδευτική πολιτική των φιλελεύθερων κυβερνήσεων του Μεσοπολέμου και τον διαρκή διάλογό του με την Αριστερά της εποχής του, επέμεινε ακολούθως στην αξία μιας σημερινής συνομιλίας με εκείνο το παρελθόν, ώστε να ορίσουμε με σαφήνεια τις σύγχρονες εκπαιδευτικές προτεραιότητες.
Στη βαθύτερη λογική της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917 επικεντρώθηκε και ο κεντρικός ομιλητής του συνεδρίου, ο ιστορικός της εκπαίδευσης, καθηγητής Χάρης Αθανασιάδης, αναδεικνύοντας τις πολιτικές, οικονομικές και εθνικές διαστάσεις και στοχεύσεις της. Η συνομιλία με το παρελθόν εμπεριέχει αναμφίβολα, σημείωσε, τον κίνδυνο του αναχρονισμού. Έχοντάς τον, όμως, κατά νου, μπορούμε γόνιμα και δημιουργικά να στοχαστούμε πάνω σε ομόλογα φαινόμενα και αναλογίες του παρόντος με το παρελθόν, να αναδείξουμε τα σημερινά κρίσιμα ερωτήματα και να επινοήσουμε τις πιο αποτελεσματικές απαντήσεις.
Η πρώτη συνεδρία είχε θέμα «Έθνος και εθνικισμός» και ξεκίνησε με ομιλία του Παντελή Κυπριανού, καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών, ο οποίος αναφέρθηκε στις έννοιες λαός και έθνος στο έργο του Δημήτρη Γληνού, και τη διαχρονική πρόσληψή τους σε σχέση με την κατηγορία της κοινωνικής τάξης. Κατόπιν, οι εκπαιδευτικοί Κώστας Θεριανός και Μαριάνθη Μπέλλα παρουσίασαν ένα αδημοσίευτο χειρόγραφο του Δημήτρη Γληνού, ελάχιστα γνωστό από την τυπωμένη μορφή του στα γαλλικά, για τον εθνικισμό στα σχολικά εγχειρίδια που είχαν γραφτεί πριν και μετά τη μεταρρύθμιση του 1917. Η ανακοίνωση περιέγραψε τον τρόπο που ο Γληνός μελέτησε ιστορικά τους πολιτικούς όρους που οδηγούν στην κατασκευή εχθρικών «άλλων» και εθνικών «εαυτών» στα σχολικά βιβλία, κάνοντας χρήση της «ανάλυσης περιεχομένου» των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών.
Τη δεύτερη ημέρα των εργασιών, στη θεματική «Γλώσσα, αλφάβητο και λογοτεχνία», η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αιγαίου Ελένη Καραντζόλα παρουσίασε τη θέση του Δημήτρη Γληνού υπέρ της υιοθέτησης του λατινικού αλφαβήτου. Εξετάστηκε το σκεπτικό και τα επιχειρήματα που, κατά την αντίληψή του Γληνού, στις μεσοπολεμικές συνθήκες στοιχειοθετούσαν την ανάγκη εφαρμογής της λατινικής γραφής, λύση καλύτερη στα μάτια του συγκριτικά με την τονική απλοποίηση ή την εισαγωγή φωνητικής ορθογραφίας. Αναλύθηκαν, επιπρόσθετα, τα επιχειρήματα που ανέπτυξε ο Γληνός αναφορικά με τη σχέση ελληνικής και ευρωπαϊκών γλωσσών, νεοελληνικής και αρχαίας/αρχαΐζουσας, καθώς και ελληνικού και λατινικού αλφαβήτου.
Στην ίδια θεματική, η υποψήφια διδακτόρισσα Κυριακή Αμαραντίδου ανέλυσε τις σημερινές ιδεολογικές και πολιτικές χρήσεις της θέσης του Γληνού για το λατινικό αλφάβητο. Παρατήρησε πως οι επικριτικές στην πλειονότητά τους αναφορές, αφενός δεν λαμβάνουν υπόψη το τότε ιστορικό πλαίσιο και, αφετέρου, συναρτώνται με την πολιτική ταυτότητα των συντακτών τους και τη σημερινή τους θέση στο θέμα της γλώσσας. Γενικεύοντας, η σχολική σύμβουλος Λουκία Στέφου αναφέρθηκε στις αναγνώσεις του παρελθόντος ως «ιστορίας του παρόντος».
Η επόμενη συνεδρία επικεντρώθηκε στο «Γλωσσικό ζήτημα». Αρχικά, η Γιούλη Χρονοπούλου, σχολική σύμβουλος φιλολόγων, ανέπτυξε και ανέλυσε την ιδιόμορφη σχέση του Γληνού με τον Ψυχάρη μέσα από την περιπέτεια του γλωσσικού ζητήματος, στη βάση και ανέκδοτων τεκμηρίων από το προσωπικό αρχείο και τη βιβλιοθήκη του Δημήτρη Γληνού. Ακολούθως, η υποψήφια διδακτόρισσα Ελευθερία Παπαστεφανάκη παρακολούθησε το έργο του Γληνού για το γλωσσικό ζήτημα, με άξονα την πορεία της σκέψης και της δράσης του «από τον Μιστριώτη στον Λένιν». Η συνεδρία έκλεισε με τον αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Βασίλη Τσάφο, ο οποίος αποπειράθηκε τη μεταφορά και διασύνδεση των αντιπαραθέσεων του παρελθόντος για το γλωσσικό ζήτημα με ορισμένα κρίσιμα σημερινά ερωτήματα του περιεχομένου του σχολείου. Η ανάλυση δομήθηκε ως διερεύνηση των συνιστωσών της εκπαιδευτικής οπτικής του Δημήτρη Γληνού, του πολιτικού της χαρακτήρα, της εκ μέρους του προσέγγισης της αρχαιότητας και των ιστορικών και πολιτικών συγκυριών που δεν επέτρεψαν την αξιοποίηση των εκπαιδευτικών προτάσεών του. Καταληκτικά, εξετάστηκε η επικαιρότητα των προσεγγίσεων του Γληνού στο σύγχρονο πολιτικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο.
Στη θεματική «Η έμφυλη διάσταση», η εκπαιδευτικός Μαριάνθη Μπέλλα παρουσίασε συνοπτικά την ιστορία της Ανωτέρας Γυναικείας Σχολής (1921-1923), ενός καινοτόμου σχεδίου για τη μόρφωση των γυναικών στις δύσκολες για τον βενιζελικό κόσμο και τους δημοτικιστές συνθήκες μετά την εκλογική ήττα του 1920. Πρόκειται για μια εργασία που στηρίχθηκε στο αρχείο του Δημήτρη Γληνού. Στη δεύτερη ανακοίνωση της συνεδρίας, η Βασιλική Σακκά, σχολική σύμβουλος φιλολόγων, προσέγγισε το κείμενο του Δ. Γληνού «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ» με οδηγό την αναλυτική κατηγορία της έμφυλης ταυτότητας. Το συγκεκριμένο κείμενο του Γληνού εξετάστηκε με επικέντρωση στις έννοιες της πατρίδας, της ιστορικής συνέχειας, τον ρόλο της γυναίκας στην αντίσταση και σε θέματα συμπεριφοράς απέναντι στον κατακτητή και της οικοδόμησης της μεταπολεμικής σοσιαλιστικής Ελλάδας.
Στη θεματική «Εκπαιδευτική πολιτική», ο δρ Πέτρος Πετράτος, ιστορικός - εκπαιδευτικός, παρουσίασε με γλαφυρότητα άγνωστες πτυχές των Εκπαιδευτικών Συνεδρίων του 1924 και τον καθοδηγητικό ρόλο του Γληνού σε αυτά, αξιοποιώντας το οικείο πλούσιο υλικό από το προσωπικό αρχείο του Δημήτρη Γληνού. Κατόπιν, η Αντωνία Τζώτζη, μεταπτυχιακή φοιτήτρια του ΑΠΘ, αναφέρθηκε στο γενικό πλαίσιο των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών στην εκπαίδευση κατά την πρώτη κυβερνητική παρουσία του Ελ. Βενιζέλου (1910-1920). Τέλος, ο Γεώργιος Φούζας, υπ. διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αιγαίου, σκιαγράφησε το όραμα του Δημήτρη Γληνού για τη μετεκπαίδευση των δασκάλων.
Η επόμενη θεματική επικέντρωσε σε ένα συγκεκριμένο έργο του Δημήτρη Γληνού και είχε τίτλο «Δημιουργικός ιστορισμός και ιδεολογία». Ο δρ Γιώργος Βοζίκας, ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, παρουσίασε μια πρωτότυπη και άκρως ενδιαφέρουσα προσέγγιση της μελέτης «Δημιουργικός ιστορισμός» ως επιστημολογικού παραδείγματος στον χώρο της λαογραφίας, ανιχνεύοντας ταυτόχρονα και πιθανές επιδράσεις του Νικόλαου Γ. Πολίτη στη συλλογιστική του Δημήτρη Γληνού. Στη συνέχεια, ο δρ Ευάγγελος Καραγιάννης ανέγνωσε τον «Δημιουργικό ιστορισμό» στη βάση της εννοιοδότησης της «παροκεντρικής» και «παρελθοντοκεντρικής» θεώρησης του παρελθόντος (Barry Schwartz) και, επιπλέον, τον ανασυγκρότησε μέσω της «μνημονικής - ταυτοτικής» προσέγγισης, καταδεικνύοντας την ανάγκη να επιστρατευθούν μεθοδολογικά εργαλεία από διάφορες αφετηρίες, προκειμένου να γίνει εφικτή η συνεκτική θεώρηση του στοχασμού του Δημήτρη Γληνού.
Η τρίτη ημέρα του συνεδρίου ξεκίνησε με τη θεματική «Πολιτικές διαστάσεις». Ο Βλάσης Αγτζίδης, διδάκτωρ ιστορίας, ανέλυσε το λεγόμενο Ζήτημα της Ανατολής και το κίνημα των Νεότουρκων, ανιχνεύοντας ομοιότητες στις προσεγγίσεις του Δημήτρη Γληνού και της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Κατόπιν, ο Σωκράτης Νιάρος, διδάκτωρ νεοελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, παρουσίασε μια άγνωστη σελίδα της πολιτικής και εκπαιδευτικής ιστορίας, τη ματαιωθείσα απόπειρα του Βενιζέλου για σύσταση Ακαδημίας. Επιχειρήθηκε μια πρώτη προσέγγιση ενός σημαντικού για την ιστορία των πολιτισμικών θεσμών στιγμιότυπου, επιδιώκοντας να ερμηνευτεί ο ρόλος του Γληνού στις προπαρασκευαστικές ενέργειες για τη σύσταση της Ακαδημίας, καθώς και η πιθανή σχέση του με την αποτυχία αυτών των προσπαθειών. Για την ανακοίνωση αξιοποιήθηκαν και υλικά από τα προσωπικά αρχεία των Δημήτρη Γληνού και Ελευθερίου Βενιζέλου.
Η τελευταία θεματική του συνεδρίου είχε τίτλο «Φιλοσοφικές διαστάσεις». Στην αρχή, η Χαρινέλα Τουρνά, σχολική σύμβουλος φιλολόγων, ανέλυσε όψεις από τις φιλοσοφικές συνιστώσες της πολιτικής σκέψης και δράσης του Δημήτρη Γληνού και, στη συνέχεια, ο Αναστάσιος Στέφος, επίτιμος πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, παρουσίασε με γλαφυρότητα ένα σπουδαίο κείμενο του ύστερου Δημήτρη Γληνού, την περίφημη Εισαγωγή του στη μετάφραση του «Σοφιστή» του Πλάτωνα.
Η τελευταία ανακοίνωση έγινε από τον Κωνσταντίνο Μαλαφάντη, καθηγητή του ΕΚΠΑ, ο οποίος μίλησε για τις σχέσεις Νεοελληνικού Διαφωτισμού και Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού. Ο ομιλητής επικέντρωσε στις θέσεις και στις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του δημοτικιστικού κινήματος, όπως έγιναν αντιληπτές από τον Δημήτρη Γληνό, καθώς και στην επισήμανση των διαφόρων αιτημάτων και ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που το δημοτικιστικό κίνημα περιέλαβε αυτούσια ή τροποποιημένα στο πρόγραμμά του. Παράλληλα, αναδείχθηκε η απήχηση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στον 20ό αιώνα, με τη συσχέτιση ποικίλων επιβιώσεών του στη νεοελληνική παιδεία, ενώ επισημανθεί η μεταβολή ή ακόμη και ανακοπή του, σε ορισμένες περιπτώσεις, μέσα από διαδοχικές εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις και αντιμεταρρυθμίσεις, συγκυριακές μεταπτώσεις και πολιτικές επιλογές.
Συμπερασματικά, το συνέδριο έδειξε ότι το επιστημονικό ενδιαφέρον για τη σκέψη του Δημήτρη Γληνού δεν έχει εξαντληθεί, ότι εξακολουθούν να υπάρχουν όψεις και πτυχές του έργου του ανεπαρκώς διερευνημένες, ή ακόμη και παντελώς αδιερεύνητες, και ότι ανοίγεται ένα νέο κεφάλαιο στοχασμού, αυτό που αφορά τις πολλαπλές χρήσεις της προσωπικότητάς του στις δεκαετίες που ακολούθησαν τον θάνατό του και μέχρι σήμερα. Ενθαρρυντικό στοιχείο ήταν η παρουσία και η συμβολή στις εργασίες του συνεδρίου νέων σε ηλικία, όπως και ανεξάρτητων, μελετητών, μαζί με τους καταξιωμένους ερευνητές που έλαβαν μέρος.
* Ο Κώστας Θεριανός και ο Γιώργος Δ. Μπουμπούς είναι μέλη του Δ.Σ. του Ιδρύματος Γληνού
