Live τώρα    
22°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
20.2°C23.8°C
3 BF 42%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
22 °C
19.1°C22.7°C
2 BF 55%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.0°C19.9°C
4 BF 60%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
20 °C
18.8°C20.8°C
5 BF 45%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
23 °C
22.9°C22.9°C
3 BF 31%
Για μια νέα «Διεθνή των Εργατών της Παιδείας» στην Ευρώπη;
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Για μια νέα «Διεθνή των Εργατών της Παιδείας» στην Ευρώπη;

Με αφορμή την αυριανή γιορτή της εργατικής Πρωτομαγιάς, παρουσιάζω εδώ, με τη φιλική υπόδειξη του Άλκη Ρήγου, χαρακτηριστικά αποσπάσματα από παλιότερη μελέτη μου (2003) με θέμα όψεις της ιστορίας ενός πανευρωπαϊκού συνδικαλιστικού και πολιτικού κινήματος κομμουνιστών εκπαιδευτικών κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Διαβλέποντας μαζί με άλλους την εντεινόμενη τότε κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τις επιπτώσεις του στη λειτουργία του εθνικού κράτους και ειδικότερα στα συνδικάτα, επιχείρησα να προσεγγίσω ιστορικά μια ορισμένη, σχετικά άγνωστη στη χώρα μας, πανευρωπαϊκή συνδικαλιστική οργάνωση και να παρουσιάσω ψήγματα ιστορικής γνώσης για τους στόχους, την ιδεολογία και την εμβέλειά της. Ας τονίσω εδώ ότι η καταληκτική παράγραφος του κειμένου μου θέτει και σήμερα το ζήτημα των ορίων και των προϋποθέσεων ομόλογων παρεμβάσεων.

Όσοι συμμερίζονται μια τέτοια οπτική για την ανάλυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης -είναι προφανές ότι η διεξοδική παρουσίαση σύστοιχων αναλύσεων υπερβαίνει το θέμα μου-, αποφεύγοντας ταυτόχρονα τη Σκύλλα ενός στείρου αντιευρωπαϊσμού και τη Χάρυβδη ενός ομόλογου πλασματικού εθνισμού, μπορούν αντλήσουν τα επιχειρήματά τους και από τη διερεύνηση ιστορικών παραδόσεων και κοινωνικών κινημάτων της Ευρώπης, με τελικό πολιτικό στόχο τον αγώνα για τη διαμόρφωση μιας άλλης κοινωνικής Ευρώπης και συνακόλουθα μιας σύστοιχης ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής.

Αν λοιπόν αυτός ο πολιτικός στόχος προϋποθέτει σήμερα, ανάμεσα σε άλλα και τη συγκρότηση ενός ομόλογου ευρωπαϊκού κοινωνικού κινήματος, μέσα από αλλεπάλληλες, λιγότερο ή περισσότερο βαθιές ρήξεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, τότε ειδικότερα για όσους εκπαιδευτικούς προσβλέπουν ή θα μπορούσαν να προσβλέπουν σε μια τέτοια συγκρότηση, η γνώση και η μελέτη της ιστορίας του εκπαιδευτικού και πολιτικού κινήματος της Διεθνούς των Εργατών της Παιδείας (ΔΕΠ) μπορεί να αποβεί πολλαπλά χρήσιμη.

Εδώ χρειάζεται ωστόσο προκαταβολικά να άρω ορισμένες πιθανές παρεξηγήσεις ή αντιρρήσεις. Σε μια τέτοια ή παρόμοια προσέγγιση της κοινωνικής ιστορίας του ευρωπαϊκού εκπαιδευτικού συνδικαλισμού οφείλουμε πρώτιστα να αποφύγουμε συνειδητά, δηλαδή να αποκλείσουμε συστηματικά τους θεωρητικοπολιτικούς πειρασμούς που ελλοχεύουν σε κάθε χρήση ιστορικών αναλογιών. Να μην οδηγηθούμε, κατά δεύτερο λόγο, σε μια εκ των υστέρων σιωπηρή δικαίωση της λεγόμενης «τριτοδιεθνιστικής πολιτικής». Το αίτημα εξάλλου για επιστροφή σε κάποιες δήθεν αυθεντικές απαρχές του διεθνούς εκπαιδευτικού συνδικαλισμού και η συνακόλουθη πολιτική νοσταλγία για κάποιον «απωλεσθέντα παράδεισο» είναι απλώς ιδεολογήματα του παρόντος [...].

Η ΔΕΠ (Internationale des Travailleurs de l’Enseignement) συγκάλεσε το ιδρυτικό της Συνέδριο στο Παρίσι τον Αύγουστο του 1922. Ήταν μια πολιτικοσυνδικαλιστική οργάνωση εκπαιδευτικών, στην πλειονότητά τους δασκάλων, που συγκροτήθηκε μέσα στο πλαίσιο και με πρωτοβουλία της γαλλικής Εκπαιδευτικής Ομοσπονδίας (Fédération de l’Enseignement) το 1920. Η ίδια η Ομοσπονδία, ως συνδικαλιστική οργάνωση, ήταν μέλος της γαλλικής Γενικής Συνομοσπονδίας της Εργασίας, γνωστής με τα αρχικά CGT.

Δεν πρόκειται εδώ να παρουσιάσω λεπτομερειακά τις απαρχές και τις διαδικασίες που κυοφόρησαν τη ΔΕΠ. Περιορίζομαι να τονίσω μόνο πως τόσο η ίδια η Ομοσπονδία όσο και στη συνέχεια η ΔΕΠ προϋποθέτουν δύο πράγματα: 1. Ένα προηγούμενο ισχυρό συνδικαλιστικό κίνημα δασκάλων, που έχει οργανωτικά προσχωρήσει στη CGT από το 1907, με σαφή σοσιαλιστικό προσανατολισμό. 2. Την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία και τη συνακόλουθη ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς από τον Λένιν (Μάρτιος 1919).

Η Ομοσπονδία, ως έκφραση του «επαναστατικού συνδικαλισμού», θα αποφασίσει από τον Ιανουάριο του 1920 την προσχώρησή της στην Τρίτη Διεθνή. Έτσι η ΔΕΠ γεννιέται, αρχικά ως συντονιστικό γραφείο, στο πλαίσιο της τριτοδιεθνιστικής επιλογής της Ομοσπονδίας.

Ποιο ήταν το κεντρικό συνδικαλιστικό και πολιτικό ζήτημα για όλους αυτούς τους σοσιαλιστές, κομμουνιστές, «ανθρωπιστές» κ.ά., που τους οδήγησε στη συγκρότηση της ΔΕΠ; Το ζήτημα αυτό αφορούσε την απάντηση στο ερώτημα: Με ποια μορφή οργανωτική και προς ποιες κατευθύνσεις έπρεπε τώρα, στις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη, μετά τον πόλεμο, τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης και την ίδρυση της Τρίτης Διεθνούς, να δράσουν;

Η απάντηση αποτυπώθηκε ανάγλυφα στο Άρθρο 7 του καταστατικού της ΔΕΠ: «Για να διεξαχθεί ένας αποτελεσματικός αγώνας με στόχο τη βελτίωση της υλικής, θεσμικής και πνευματικής θέσης των εργατών της εκπαίδευσης, είναι αναγκαίο να συνενωθούν όλες οι εθνικές οργανώσεις των εργατών της εκπαίδευσης, που δρουν στο πεδίο της πάλης των τάξεων, σε μια διεθνή οργάνωση». [...]

Πριν αναφερθώ ειδικότερα στη συγκρότηση και τη δράση της ελληνικής ομάδας της ΔΕΠ, κρίνω απαραίτητο να παρουσιάσω σύντομα τους βασικούς ιδεολογικοπολιτικούς προσανατολισμούς και τις εκπαιδευτικές προτεραιότητες της οργάνωσης την περίοδο 1922-1930.

Οι κατευθύνσεις της δράσης αποτυπώνονται κατ’ αρχάς στο καταστατικό της. Για την κατανόησή τους επιλέγω τα επόμενα ενδεικτικά αποσπάσματα από τις καταστατικές διακηρύξεις της: 1 «Σε όλες τις χώρες όπου κυριαρχεί ο καπιταλισμός έχει μετατρέψει την επιστήμη σε εμπόρευμα προσιτό μόνο σε λίγους [...]» (Άρθρο 1). 2 «Το σχολείο της καπιταλιστικής κοινωνίας εξυπηρετεί πριν από όλα τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων [...]» (Άρθρο 2). 3 «Ο αγώνας των εκπαιδευτικών δεν θα πρέπει να διεξαχθεί μόνο για την απόκτηση οικονομικών πλεονεκτημάτων και για στενά επαγγελματικά συμφέροντα. Θα πρέπει να είναι εξίσου αγώνας ενάντια στη μέγγενη της καπιταλιστικής ιδεολογίας μέσα στο σχολείο, ειδικότερα αγώνας ενάντια στη σοβινιστική και ιμπεριαλιστική εξύμνηση του πολέμου και υπέρ της αλληλεγγύης των εργατικών μαζών, χωρίς διάκριση φυλής και εθνικότητας. Ο αγώνας των εκπαιδευτικών οφείλει να συνδεθεί με τον αγώνα για ριζικό μετασχηματισμό της εκπαίδευσης, που θα καταστήσει όλους τους εκπαιδευτικούς θεσμούς προσιτούς στις μάζες των εργαζομένων [...]» (Άρθρο 6).

Οι ίδιες κατευθύνσεις εξηγούν και τις θεματικές προτεραιότητες των θεωρητικών -παιδαγωγικών παρεμβάσεων μελών της οργάνωσης την ίδια περίοδο. Σταχυολογώ από τη θεματική τα επόμενα: 1. «Ταξικό ή ουδέτερο σχολείο;» (1922-1926). 2. «Σχολείο και ηθική. Σχολείο και θρησκεία» (1926). 3. «Το ενιαίο σχολείο: Ένας ρεφορμιστικός μύθος» (1927). 4. «Για το ιδεολογικό περιεχόμενο της διδασκαλίας: Το ζήτημα της διδασκαλίας της Ιστορίας. Η γαλλική κομμούνα στα εγχειρίδια Ιστορίας» (1928-1930). [...].

Τα θέματα αυτά αναπτύσσονται κυρίως μέσα από τις στήλες του μηνιαίου επίσημου δελτίου της ΔΕΠ, που κυκλοφορούσε, εκτός από τα γαλλικά, και σε άλλες τέσσερις ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά, γερμανικά, ισπανικά και ρωσικά). Ο διττός χαρακτήρας του δελτίου ήταν προφανής: Επρόκειτο για όργανο επαγγελματικό (παρουσίαση του διεθνούς εκπαιδευτικού συνδικαλισμού) και ταυτόχρονα θεωρητικό (μαρξιστική κοινωνιολογία και παιδαγωγική). Το εκδοτικό τμήμα της ΔΕΠ θα μεταφράζει και θα τυπώνει ακόμα χωριστές μελέτες για διάφορα οικονομικά, οργανωτικά και επιστημονικά ζητήματα για το σχολείο και τους εκπαιδευτικούς.

Η ΔΕΠ θα επιδιώξει συστηματικά να δράσει ως οργάνωση διεθνής κυρίως από το δεύτερο συνέδριό της στις Βρυξέλλες (1924) και με την καθοδήγηση του κομμουνιστή γραμματέα της Léon Vernochet. Σύνθημά της από δω και πέρα θα είναι, σύμφωνα πάντα με την ομόλογη πολιτική της Τρίτης Διεθνούς, «Σε κάθε σχολείο, παντού του κόσμου, τουλάχιστον ένα μέλος της ΔΕΠ». Η οριστική προσχώρηση της «Πανρωσικής Ομοσπονδίας» εκπαιδευτικών σ’ αυτή, την ίδια χρονιά, θα της προσδώσει ιδιαίτερο βάρος και θα ακολουθήσει μια σύντομη περίοδος με νέες προσχωρήσεις συνδικαλιστικών οργανώσεων από άλλες χώρες -τα λεγόμενα «εθνικά τμήματα» της ΔΕΠ-, ή μεμονωμένων εκπαιδευτικών - οι λεγόμενες «εθνικές ομάδες» της ΔΕΠ.

Σε μία από τις πρώτες ελληνικές μνείες για την ύπαρξη, τη λειτουργία και τους στόχους της ΔΕΠ, θα τονιστεί κυρίως η ανάγκη για συνένωση των εκπαιδευτικών διεθνώς και πως σ’ αυτή την κίνηση «μόνο η περίφημη Ελλάδα λάμπει με την απουσία της». Αυτά γράφονται στο τέλος του 1925. Την επόμενη χρονιά, στο περιοδικό «Το Φως», που έβγαινε στο Ηράκλειο της Κρήτης από τον δάσκαλο Στέλιο Αλοΐζο, ένας νέος φιλόλογος, μετεκπαιδευμένος στην Παιδαγωγική Ακαδημία με διευθυντή τον Δ. Γληνό, ο Θεόδωρος Βλιζιώτης θα αρχίσει να μεταφράζει συστηματικά από το δελτίο της ΔΕΠ άρθρα, ειδήσεις και αποσπάσματα από το καταστατικό της.

Ο Θ. Βλιζιώτης είναι, ίσως, ο σύνδεσμος της ολιγάριθμης ομάδας που συγκροτήθηκε από τον ίδιο, τη Ρόζα Ιμβριώτη και τον Ι. Ιορδανίδη μετά τη απομάκρυνσή τους από το Μαράσλειο Διδασκαλείο (1925). Έτσι, τον Απρίλιο του 1926 η ΔΕΠ θα χαιρετίσει το όγδοο συνέδριο της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας και τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, στο τέταρτο συνέδριο στη Βιέννη, θα συμμετάσχει «για πρώτη φορά και η ‘ελληνική ομάδα’ με δύο αντιπροσώπους».

Η «ομάδα», ασφαλώς με τη βοήθεια άλλων κομμουνιστών εκπαιδευτικών και τη σύμφωνη γνώμη του ΚΚΕ, θα προχωρήσει στην έκδοση του μηνιαίου παιδαγωγικού δελτίου «Η Νέα Αγωγή», από τον Ιανουάριο του 1927 έως και τον Απρίλιο του 1928 [...].

Στο περιοδικό θα δημοσιεύονται τακτικά ειδήσεις από το επίσημο δελτίο της ΔΕΠ, πολιτικά και παιδαγωγικά άρθρα για τη σχέση σχολείου και κοινωνίας, για το αστικό και το σοβιετικό σχολείο και κριτικές παρεμβάσεις για την ελληνική εκπαίδευση και τον συνδικαλισμό των εκπαιδευτικών. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι διεξοδικές επικρίσεις των εκπαιδευτικών αντιλήψεων του Δ. Γληνού, μια και, όπως είναι γνωστό, η «ομάδα» παρουσίασε ξεχωριστές θέσεις με τη «δήλωση» του Θ. Βλιζιώτη στις κρίσιμες συζητήσεις που οδήγησαν στη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου (Μάρτιος 1927). Στο στόχαστρο του περιοδικού θα βρεθεί, ανάμεσα σε άλλους, και ο Α. Δελμούζος [...].

Η πολιτική συγκυρία, με την πτώση της παγκαλικής δικτατορίας, την υπολογίσιμη κοινοβουλευτική εκπροσώπηση του ΚΚΕ (ως Ενιαίο Μέτωπο Εργατών-Αγροτών και Προσφύγων, στις εκλογές του 1926) και την κρίση αντιπροσώπευσης των δύο μεγάλων αστικών πολιτικών κομμάτων, φαντάζει ευνοϊκή στα μέλη της ελληνικής «ομάδας» της ΔΕΠ, που επιδιώκει ακόμη να κάνει αισθητή την παρουσία της στα δύο συνδικαλιστικά όργανα των εκπαιδευτικών.

Ο βασικός στόχος της «ομάδας» για την καλλιέργεια σχέσεων ανάμεσα στη Διδασκαλική Ομοσπονδία και τη ΔΕΠ και συνακόλουθα η «αποκατάσταση επαφής με το οργανωμένο προλεταριακό κίνημα» παραμένει ωστόσο απλησίαστος [...].

Μόλο που η ίδια η ΔΕΠ δεν έπαυε να κηρύσσει συστηματικά την οργανωτική, τουλάχιστον, ανεξαρτησία της «από τις δύο κεντρικές εργατικές συνδικαλιστικές διεθνείς οργανώσεις, του Άμστερνταμ και της Μόσκας», οι αντίπαλοί της δεν έχαναν φυσικά την ευκαιρία να την κατηγορούν πως η ίδια ήταν τμήμα της προπαγάνδας της Κομμουνιστικής Διεθνούς και πως, ειδικότερα, ο γενικός της γραμματέας ήταν «ένας απλός κόκκινος υπάλληλος, που εκτελούσε στο Παρίσι τις εντολές της Μόσχας».

Στην Ελλάδα, μέσα στο κλίμα του αντικομμουνισμού, που γίνεται πιο βαρύ από το τέλος του 1924 και ύστερα, η «Νέα Αγωγή» και η «ομάδα» της θα γνωρίσουν παρόμοιες επιθέσεις. Για το αντίπαλο περιοδικό «Ελληνικά Γράμματα» και για τον Α. Δελμούζο ειδικότερα, ο πιο μεγάλος κίνδυνος για τον δάσκαλο είναι τώρα (1927) οι κομμουνιστές, που με το περιοδικό τους, τη «Νέα Αγωγή», χτυπούν την πόρτα του [...].

Λίγο ύστερα από την άρση της βουλευτικής ασυλίας των εκπροσώπων του «Ενιαίου Μετώπου» (Δεκέμβριος 1927), ο υπουργός Παιδείας Νικολούδης, διώκοντας τις ηγεσίες και των δύο εκπαιδευτικών ομοσπονδιών, θα τραβήξει ώς τα άκρα τη γραμμή του Δελμούζου [...].

Τρεις μήνες αργότερα, όσο γνωρίζω, το περιοδικό θα διακόψει την έκδοσή του. Ο αρχικός πυρήνας της «μικρής ομάδας» είχε κιόλας γνωρίσει την πρώτη αποχώρηση με τη Ρόζα Ιμβριώτη (Νοέμβριος 1927). Η τύχη του περιοδικού αυτή την περίοδο φαίνεται να συνδέεται με την έκβαση της εσωκομματικής πάλης στο ΚΚΕ και κυρίως με τις προτεραιότητες του κόμματος «επί του συνδικαλιστικού». Η κομματική επιδίωξη για την οργάνωση «αριστερών παρατάξεων στα συνδικάτα που διοικούν οι σοσιαλφασίστες» εξηγεί ίσως, ως νέα κομματική στροφή, τη μετάθεση των προτεραιοτήτων από το «θεωρητικό ξύπνημα» των εκπαιδευτικών στην οργανωτική τους ένταξη και δράση.

Μπορούμε πραγματικά να υποθέσουμε πως τα «αξιολύπητα παιδιά της ΔΕΠ», όπως υποτιμητικά χαρακτήριζε η ηγεσία της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας τους κομμουνιστές δασκάλους στην πρώτη τους συνδικαλιστική παρέμβαση, είχαν αρχίσει να συγκροτούνται και σε «παράταξη» από το ενδέκατο συνέδριο της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας (αρχές Μαΐου 1928). Έναν χρόνο αργότερα, στο δωδέκατο συνέδριο της Ομοσπονδίας, θα κάνουν πιο φανερή την οργάνωσή τους σε «παράταξη».

Μια κόκκινη κλωστή συνδέει λοιπόν τη «Νέα Αγωγή» με την «Αριστερή Παράταξη» των δασκάλων στον Μεσοπόλεμο. Γι’ αυτό και το επίσημο δελτίο της ΔΕΠ θα υπογραμμίσει, λίγους μήνες ύστερα από το δωδέκατο συνέδριο της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας, τη συμβολή «των μελών της ελληνικής ομάδας της ΔΕΠ» στην κίνηση για μια πιο ισχυρή οργάνωση των δασκάλων [...].

Την ίδια περίοδο που στην Ελλάδα η «ομάδα» της «Νέας Αγωγής» παραχωρεί τη θέση της στην «Αριστερή Παράταξη» των δασκάλων, θα αρχίσει να φυλλορροεί, για μια σειρά λόγους, η ΔΕΠ των Παρισίων. Έναν χρόνο αργότερα από τις διεθνείς «παιδαγωγικές ημερίδες» της Λειψίας (1928), θα αρχίσουν να αποχωρούν από τη ΔΕΠ ορισμένα «εθνικά τμήματά» της (Αγγλίας, Βελγίου) και μετά το 1930 η ιδεολογική της κατεύθυνση θα τείνει να συμπέσει με εκείνη του κλασικού εκπαιδευτικού σωματείου [...].

Μόλο που οι μαρξιστικές και παιδαγωγικές θέσεις της ΔΕΠ προϋποθέτουν την αντίληψη για την αναπότρεπτη εγκαθίδρυση της κοινωνικής ουτοπίας, δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι οι εκπαιδευτικοί της «παντού του κόσμου», συνδέοντας το σχολείο με την κοινωνική επανάσταση, δεν κατασκεύαζαν αυθαίρετα έναν ουτοπικό διεθνισμό. Ο διεθνισμός τους είχε ως αφετηρία την Οκτωβριανή Επανάσταση και το ιστορικό πείραμα της Σοβιετικής Ένωσης.

Η ΔΕΠ, χωρίς να υποβαθμίζει τη συνδικαλιστική οργάνωση των εκπαιδευτικών σε εθνικό επίπεδο, θα προκρίνει ως ευρύτερο αναγκαίο όρο τη διεθνιστική συνεργασία και δράση του εκπαιδευτικού συνδικαλισμού επιμέρους χωρών [...].

Η δράση και η απήχηση των εθνικών «τμημάτων» και «ομάδων» της κατανοείται ωστόσο πληρέστερα όταν τοποθετηθεί και διερευνηθεί στο πεδίο των κοινωνικοπολιτικών και συνδικαλιστικών συγκρούσεων των αντίστοιχων κοινωνιών. Έτσι μπορούμε να εξηγήσουμε ιστορικά γιατί υπήρξε και έδρασε στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου «ομάδα» και όχι «τμήμα» της ΔΕΠ και πώς αυτή η «ομάδα» συνέβαλε στην εμφάνιση μιας ευρύτερης «αριστερής παράταξης» με ειδικό βάρος στο συνδικαλιστικό κίνημα των δασκάλων του Μμεσοπολέμου.

Όσοι μιλούν σήμερα για τη δυνατότητα παρέμβασης των διανοούμενων ή, καλύτερα, μιας ομάδας διανοούμενων (η περίφημη «στρατευμένη επιστημοσύνη») στη συγκρότηση ενός κοινωνικού κινήματος για μια «πραγματικά κοινωνική Ευρώπη», δεν πρέπει να ξεχνούν ότι μια τέτοια «ορθολογική ουτοπία» -ακόμα κι αν συμφωνήσουμε στο περιεχόμενό της- παραμένει απλή διακήρυξη όσο δεν συνοδεύεται από συλλογικές βεβαιότητες για τη δυνατότητα πραγμάτωσης μιας σύστοιχης κοινωνικής ουτοπίας. Χωρίς να υποτιμώ τη συλλογική δράση που στοχεύει να ανατρέψει την πολιτική τής «γενικευμένης εργασιακής αβεβαιότητας» (νεοφιλελευθερισμός), θεωρώ πως μια τέτοια δράση έχει ανάγκη από συλλογικές βεβαιότητες για τη δυνατότητα πραγμάτωσης της «κοινωνικής Ευρώπης» [...].

Σημείωση: Το πλήρες κείμενο της μελέτης μαζί με τις σημειώσεις δημοσιεύτηκε στον τόμο «Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και Εκπαιδευτικοί», εισαγωγή, επιμέλεια Χ. Αθανασιάδη και Α. Πατραμάνη, εκδ. Κλαδικό Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο ΙΝΕ ΓΣΕΕ, Αθήνα 2003, σ. 172-190.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL