Χαράλαμπος Μπαλτάς
Το σπίτι της ΕΠΟΝ, το σπίτι του δασκάλου Παναγή Δημητράτου, χρειάζεται μια νέα πνοή, αρχιτεκτονική και , για να συνεχίσει να εκπέμπει το μήνυμα της Αντίστασης για τις νέες γενιές. Πρόσφατα συναντήθηκε μέλος της ΟΛΜΕ, η Δώρα Ξυπολιά, με τον Κώστα Μανταίο για να ξεκινήσει ένα αποτύπωμα του χώρου και μια πρωτοβουλία τόσο για την αποκατάστασή του όσο και για ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Θα ακολουθήσουν κι άλλες συναντήσεις και με τη ΔΟΕ για να φτάσουμε στην επιτυχία του στόχου, την επικοινωνία της νέας γενιάς με την ΕΠΟΝ.
Χάριν της μνήμης ας μιλήσουμε λίγο γι’ αυτόν τον δάσκαλο που έδωσε το σπίτι για τη συνάντηση της ΕΠΟΝ, μέσα από την μαρτυρία του γιου του, Κώστα Δημητράτου. Το 2014, στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών - «Ναπολέων Λαπαθιώτης», δημιουργήσαμε ένα αναγνωστικό με τα κείμενα αυτού του δασκάλου, το αναγνωστικό «Οι φιλίες των παιδιών» (Αθήνα 2014), το οποίο λογοκρίθηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών διότι ήταν αφιερωμένο στον Παύλο Φύσσα και είχε αντιφασιστικά ποιήματα.1 Αυτό όμως μας έφερε σε επαφή με τον γιο του δασκάλου και την ιστορία του.
Το 1935 ο γιος του δασκάλου Κώστας Δημητράτος έρχεται στο σχολείο της οδού Κωλέττη στη Β’ δημοτικού και συναντά τον πατέρα του ως διευθυντή να διδάσκει στη ΣΤ’ δημοτικού. Ίσως να έκανε και το βιβλίο του πατέρα του, που μόλις είχε εκδοθεί το 1936. Θυμάται στο υπόγειο του σχολείου την κυρία Μαρία, που είχε το κυλικείο της εποχής, την επιστάτρια, η οποία έμενε σ’ αυτό το υπόγειο με την κόρη της, η οποία του έδινε το κουλούρι, πάντα στο τέλος, για να πάρει και το πρόσθετο σουσάμι από το σακούλι που του άρεσε πολύ, να του λέει: «Κοίταξε να γίνεις καλός άνθρωπος σαν τον πατέρα σου!».
Την κυρα - Μαρία τη συναντούσε κάθε φορά που πήγαινε να πάρει τη σύνταξη του πατέρα του, πολλά χρόνια αργότερα. Άλλες δασκάλες του σχολείου που θυμάται ο Κώστας Δημητράτος είναι η κυρία Τζανιδάκη και η κυρία Μεταξά και ο φίλος του πατέρα του, ο Αριστείδη Ρουχωτά. Μετά το 1936 o Κώστας Δημητράτος φεύγει από το σχολείο της οδού Κωλέττη και πηγαίνει στους Αμπελόκηπους.
Αυτό που θυμάται ο Κώστας Δημητράτος είναι πως ο πατέρας του, αφού το σπίτι τους είναι στους Αμπελόκηπους, στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3, γράφεται στο σχολείο της γειτονιάς, το οποίο είχε μεγάλο αριθμό παιδιών στην τάξη, περίπου 70, όπου η ατμόσφαιρα ήταν αποπνικτική. Τα σχολικά χρόνια ήταν με πολύ μικρή συμμετοχή των παιδιών στο μάθημα, γι’ αυτά που έλεγε ο δάσκαλος, καθώς ήταν μεγάλος ο αριθμός των παιδιών μέσα στην τάξη. Η φτώχεια, η έλλειψη κανόνων υγιεινής, το λιγοστό φαγητό και ο μεγάλος αριθμός των παιδιών στην τάξη χαρακτηρίζουν την περίοδο.
Κι αυτό που θυμάται επίσης είναι το μάθημα της «Αγωγής του Πολίτη» και το κινηματογραφικό φιλμ «Τα πάθη του Χριστού». Στην ΣΤ’ δημοτικού, το 1939, πηγαίνει στο Κολλέγιο Αθηνών για να συνεχίσει το σχολείο. Αλλά όλα αυτά τα χρόνια της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά είναι έντονα. Η δικτατορία ξεκινά για την οικογένεια από τους Αγίους Θεοδώρους, όπου έχουν πάει το καλοκαίρι του 1936, όπου κάποιοι άγνωστοι δίνουν ένα δέμα στον πατέρα του και φεύγουν γρήγορα για την Αθήνα. Έγινε η δικτατορία. Οι επισκέψεις του ξάδερφου του Αριστείδη Δημητράτου, ο οποίος συντάχθηκε με τη δικτατορία, στον πατέρα του κάθε Χριστούγεννα αποβλέπουν στο να τον πείσουν να κάνει κάτι για το καθεστώς. Του προτείνεται να αναλάβει τη διεύθυνση μιας εγκυκλοπαίδειας, μάλλον του «Πυρσού», κι αυτό να θεωρηθεί η συνεργασία του με τη δικτατορία.
Για να αποφύγει τις επισκέψεις του Αριστείδη Δημητράτου, ο Παναγής Δημητράτος έπαιρνε τον γιο του και πήγαινε στην Αιόλου, όπου υπήρχαν πάγκοι με πολλά παιχνίδια. Δημοσιεύει και μια έρευνα για το βιβλίο και το τι διαβάζουν τα παιδιά στο περιοδικό «Παιδαγωγική», στο οποίο γράφουν κι άλλοι, όπως η Ρόζα Ιμβριώτη και ο Κώστας Σωτηρίου.2 Τελικά, παρά τις πιέσεις, ο δάσκαλος Παναγής Δημητράτος αποφεύγει τη συνεργασία με τη δικτατορία.
Τα χρόνια της κήρυξης του νέου πολέμου θα τον βρουν στο 36ο Δημοτικό Σχολείο, στη Μεθώνης και Καλλιδρομίου, στο σημερινό εστιατόριο «Άμα Λάχει», όπου θα μοιράζει ως διοικητικός υπάλληλος το συσσίτιο στα παιδιά. Ακόμη και σήμερα σώζονται μαρτυρίες εκείνης της περιόδου. 3 Ο γιος του θα έρχεται από τους Αμπελόκηπους για το συσσίτιο. Στη συνάντηση που πηγαίνει στην Ιπποκράτους για τη σύσταση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) τον Σεπτέμβρη του 1941 φεύγει απογοητευμένος.
Συμμετέχει στην έκδοση του παράνομου «Διδασκαλικού Βήματος» και στην «Υπαλληλική» και συλλαμβάνεται με τον γιο του τον Δεκέμβρη του 1943 για τον αντιφασιστικό του αγώνα, για να οδηγηθούν και οι δύο στην εκτέλεση από τους Γερμανούς τον Απρίλη του 1944. Εκεί ο γιος του γλιτώνει τον θάνατο, καθώς για του Γερμανούς η συγγένειά τους λειτούργησε ευεργετικά για να σωθεί ο ένας. Ο πατέρας γυρίζει στον γιο και του λέει να φύγει. Όταν του ανακοινώθηκε, λίγο πριν εκτελεστεί, ότι το κόμμα τον αποκατέστησε, είπε πως δεν είχε νιώσει ποτέ ότι έφυγε.
Τα χρόνια της Κατοχής είναι χρόνια δύσκολα και οι δάσκαλοι, ειδικά στην Ελεύθερη Ελλάδα, συμμετέχουν σε απεργίες, παρατούν τα σχολεία, κάνουν μαθήματα χωρίς να πληρώνονται ή δρουν παράνομα. Η ζωή του δασκάλου Παναγή Δημητράτου είναι υπό επιτήρηση, γι’ αυτό κάποια στιγμή συλλαμβάνεται.
Το τελευταίο έργο που του ανατέθηκε από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) το 1943 ήταν η ανασύσταση της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΔΟΕ). Τα διαβήματα που γίνονται για την απελευθέρωσή του δεν εισακούονται και η εκτέλεση είναι αναπόφευκτη.
Η συνομιλία με τον Κώστα Δημητράτο ανέδειξε τις πτυχές της ιστορίας που ακόμη και σήμερα μένει να ερευνηθούν. Από τη μια είναι αγαπημένος του Ελευθερίου Βενιζέλου και από την άλλη το γεγονός το ότι πάει νωρίς, τη δεκαετία του 1910, στο Λονδίνο για να παρακολουθήσει τις εργασίες του Αγγλικού Εργατικού Κόμματος δεν τον κάνουν καθόλου αγαπητό στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Πολιτικά θα ακολουθήσει μια διαδρομή εκτός του κόμματος, αλλά θα συμπλέει μαζί του κάθε φορά που θα γίνονται μέτωπα απέναντι στην αντίδραση και στις διάφορες μορφές που παίρνει.4
Ο ίδιος δηλώνει ότι είναι κομμουνιστής. Θα αποκατασταθεί λίγο πριν από την εκτέλεσή του, το 1944. Το όνομά του ήταν η μια από τις δύο επιλογές για το όνομα του 35ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών. Το μοντέρνο σχολείο του Νικόλαου Μητσάκη, το σχολείο που στέγασε τον μεσοπολεμικό φεμινισμό,5 αυτό που στέγασε το «Διδασκαλικό Βήμα» κι έγινε Γραφείο Λογοκρισίας στα χρόνια της Κατοχής και παράρτημα μετά του Νοσοκομείου «Συγγρός», αυτό που έφερε σε επαφή την Αγνή Ρουσοπούλου, τη Ρόζα Ιμβριώτη και τον Παναγή Δημητράτο, κατόπιν εισήγησης του Συλλόγου Διδασκόντων, πήρε τελικά το όνομα του ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη.
Τώρα είναι η ώρα για την ανάδειξη του έργου αυτού του δασκάλου. Η στράτευση για τη λειτουργία ξανά του μουσείου της ΕΠΟΝ είναι μια αναγκαία πολιτική μνήμης στους δύσκολους καιρούς που περνάμε και αναλογούν με τον Μεσοπόλεμο, την Κατοχή, τα Δεκεμβριανά και την αναζήτηση της δημοκρατίας.
1 Δες Χαράλαμπος Μπαλτάς (επιμέλεια), «Οι φιλίες των παιδιών», εικονογράφηση Λίζα Παντελιάδου, επίμετρο Γιάνους Κόρτσακ, Αθήνα 2014 [www.skasiarxeio.wordpress.com]
2 Κωνσταντίνος Καλαντζής, Η παιδεία εν Ελλάδι 1935 - 1951, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002, σελ. 97.
3 Οι αγώνες των δασκάλων και οι απεργίες τους αποβλέπουν στο να έχουν περισσότερα συσσίτια για τον λαό όλη τη διάρκεια της κατοχής. Δες Γιάννη Κατσαντώνη, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για ψωμί, παιδεία, ελευθερία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984, σελ. 122 - 131.
4 Για τη συμμετοχή του, μαζί με τον Αριστοτέλη Σίδερι και τον Αλβέρτο Κουριέλ, δες Γρηγόρης Δαφνής, Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα 1821 - 1961, Γαλαξίας, Αθήνα 1961, σελ. 139 – 140.
5 Στο χώρο του σχολείου από τον Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και την Μαρία Σβώλου, λειτούργησε εσπερινή επαγγελματική σχολή για γυναίκες υπαλλήλους, στην οποία δίδαξαν η Ρόζα Ιμβριώτη, η Αύρα Θεοδωροπούλου και η Αγνή Ρουσοπούλου. Δες Αγνή Ρουσοπούλου, «Η Εσπερινή Εμπορική Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων» (1964), στο Αγνή Ρουσοπούλου (1901 – 1977), Αθήνα 1980, σελ. 157 – 166.
