196 χρόνια από την Επανάσταση και για πρώτη φορά από τη σύσταση του ελληνικού κράτους, 43 ομαλής πολιτικής ζωής, θα περίμενε κανείς να είχαμε υπερβεί τουλάχιστον σε εκπαιδευτικό πεδίο στερεότυπα και μυθεύματα που ακολούθησαν εκείνο το ανεπανάληπτο ιστορικό γεγονός. Ότι θα είχαμε πια κατακτήσει την αναγκαία αυτογνωσία και τον στοιχειώδη αναστοχασμό που επιβάλλει οι επέτειοι να αποτελούν δημιουργική εισβολή του χθες χρόνου στο παρόν.
Ότι θα είχαμε απαλλαγεί από τις κενές περιεχομένου μεγαλόστομες ρητορικές για αμόλυντους ήρωες και νίκες ενός αδούλωτου λαού, τις φασιστικού χαρακτήρα μαθητικές παρελάσεις, τις άχρονες σχολικές γιορτές που αποξενώνουν τη νεολαία από την ουσία της ιστορικής μνήμης.
Ότι θα είχαμε ως εκπαιδευτικό σύστημα κατορθώσει να δέσουμε λειτουργικά το κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα – όραμα που φλόγιζε τους φορείς αυτής της επαναστατικής έκρηξης νεανικού θράσους και φαντασίας με τις διεργασίες που το δημιούργησαν και ιδιαίτερα τον ρόλο της Παιδείας.
Τι γνωρίζουμε, αλήθεια, για τις Μεγάλες Σχολές και τα σχολεία που ιδρύθηκαν παντού, ακόμη και στο Μεσολόγγι την ώρα της πολιορκίας του, όπου στη διδακτική ύλη υπήρχε και η γνώση μίας ευρωπαϊκής γλώσσας; Τι μαθαίνουμε για τις μεταφράσεις βιβλίων Φυσικής και Φιλοσοφίας, τα τυπογραφεία που ξεφύτρωναν παντού, τις εκδόσεις που έκαναν, τις εφημερίδες, τα ποιήματα και τις προκηρύξεις που έβγαζαν; Τον καταλυτικό ρόλο σε όλα αυτά των διαφωτιστικών προταγμάτων και τις προσπάθειες του Κοραή, μέσα από τη μόρφωση των παιδιών, οι ραγιάδες να γίνουν πολίτες Έλληνες και την πεποίθησή του ότι στη μεταμόρφωση αυτή η εκπαίδευση των βασικών ιδεών που διαμόρφωσαν την ταυτότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού έχει να παίξει καταλυτικό ρόλο, θεωρώντας τον φωτισμό του γένους απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιοποίηση της ελευθερίας που θα αποδίδονταν με τα όπλα; Γι’ αυτό και εκδίδει τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη στα 1821 και την επόμενη χρονιά τα «Ηθικά Νικομάχεια». Προσπάθειες που αντιμάχεται και καταδικάζει με «ιερό μένος» η ηγεσία της Εκκλησίας και ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε Ε΄ -που συγκάλεσε και ειδική σύνοδο στις 27 Μαρτίου, ενώ έχει ήδη ξεσπάσει η Επανάσταση…, «περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων»-, όχι όμως και σειρά κατώτερων κληρικών, όπως οι αρχιμανδρίτες Άνθιμος Γαζής και Θεόκλητος Φαρμακίδης και ο διάκονος Γρηγόριος Κωνσταντάς, οι οποίοι εργάστηκαν συστηματικά στα προεπαναστατικά και επαναστατικά χρόνια για τη θεμελίωση ενός εκπαιδευτικού συστήματος με βάση τα διαφωτιστικά προτάγματα.
Τι γνωρίζουμε, αλήθεια, για όλα αυτά, που δεν ήταν προσπάθειες κάποιων μεμονωμένων λογίων, αλλά προσδοκία της επαναστατημένης «μεγαλουργού και σοφής νεότητας» σύμφωνα με τον Κωστή Παλαμά. Αυτής της νεότητας που στο πρώτο Προσωρινόν Πολίτευμα του Άστρους στα 1823 χάραξε το τόσο επίκαιρο, ιδιαίτερα σήμερα, «Όσοι έξωθεν εισελθόντες κατοικήσωσιν ή παροικίσωσιν εις την επικράτειαν της Ελλάδος ίσοι με τους Έλληνες ενώπιον των Νόμων… Όστις παντός γένους και πάσης θρησκείας πατήσει το ελληνικόν έδαφος είναι ελεύθερος και από του δεσπότου του ακαταζήτος».
Πότε τέτοιες μέρες στα σχολεία μας θα αναλύσουμε τέτοια κείμενα; Πότε θα μιλήσουμε για το ότι ήδη από τα πρώτα κείμενα των τοπικών κυβερνήσεων της Πελοποννησιακής Γερουσίας και της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος αναφέρονταν η ανάγκη δημιουργίας… μεικτών σχολείων «αρρένων τε και θηλέων», όπου η φοίτηση θα γίνονταν «αμισθί», δηλαδή δωρεάν!
Αλλά και για τα Επαναστατικά Συνταγματικά Κείμενα από το πρώτο εκείνο του 1822, που ανέθετε στον μινίστρο των Εσωτερικών να ασχοληθεί «μετ’ επιμελείας εις την είσαξιν και διάδωσιν των φώτων, των τόσον αναγκαίων διά την επίδωσιν του έθνους» και την καθιέρωση της πρωτοποριακής για την εποχή της παιδαγωγικά αλληλοδιδακτικής μεθόδου. Ή ότι, κατά τη διάρκεια της πιο σκληρής επαναστατικής περιόδου, η Βουλή του αγωνιζόμενου λαού προχωρά στα 1824 στη διατύπωση πρόβλεψης για τρεις εκπαιδευτικές βαθμίδες (κατώτερη, μέση και ανώτερη) σύμφωνα με το σχήμα που είχε καθιερωθεί από τη Γαλλική Επανάσταση. Τονίζοντας ταυτόχρονα την ανάγκη να εξουδετερωθούν οι δυνάμεις που βλέπουν με δυσπιστία τη διάδοση της εκπαίδευσης γιατί απειλεί τα ποικίλα συμφέροντά τους... Και προς τον σκοπό αυτό προχωρά στον διορισμό «Εφόρου της Παιδείας και ηθικής ανατροφής των παίδων». Με πρώτους εφόρους αυτούς τους ξεχωριστούς εκπροσώπους του νεοελληνικού Διαφωτισμού ιερωμένους, τον Φαρμακίδη στην αρχή και στη συνέχεια τον Κωνσταντά. Ενώ την ίδια περίοδο η «Φιλόμουσος Εταιρεία» ιδρύει στην Αθήνα παρθεναγωγείο υπό τη διεύθυνση ενός επίσης φωτισμένου εκπαιδευτικού, του Νεόφυτου Νικητόπουλου, ο οποίος, σύμφωνα με τον Αλέξη Δημαρά, δεν απέβλεπε μόνο στη μετάδοση γνώσεων, αλλά θεωρούσε πως, μια που οι μαθήτριές του ανήκαν στην πρώτη γενιά των Ελλήνων που θα ζούσε ελεύθερη, η αγωγή τους έπρεπε να είναι πριν απ’ όλα πολιτική!
Η ολοκλήρωση της όλης εκπαιδευτικής μέριμνας των επαναστατικών χρόνων έρχεται με το Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος (Τροιζήνα, 1η Μάιου 1827), όπου η μέριμνα για την Παιδεία περνά στον γραμματέα «Επί του Δικαίου και της Παιδείας». Ο στόχος σαφής: Ένα εκπαιδευτικό σύστημα κλιμακούμενο σε τρεις βαθμίδες, που θα προσφέρεται δωρεάν σε αγόρια και κορίτσια κάτω από την επίβλεψη της Βουλής και θα αποσκοπεί στη διαμόρφωση ελεύθερων πολιτών με συνείδηση των καθηκόντων και δικαιωμάτων τους.
Είναι εντυπωσιακό ότι αυτό το πολιτικό όραμα πουθενά δεν εμπλέκεται με την Εκκλησία ως θεσμό, η οποία ήταν άλλωστε εχθρική απέναντί του.
Το πώς αυτός ο προσανατολισμός άρχισε να αφυδατώνεται κιόλας από τα χρόνια του Καποδίστρια είναι μια άλλη ιδιαίτερα διδακτική και οδυνηρή ιστορία που ξεφεύγει τούτου του κειμένου, όχι όμως και η από τότε ανάγκη μιας ριζικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που θα τον επαναφέρει στην επικαιρότητα, διευρύνοντας τον προφανώς με τα νέα δεδομένα της παιδαγωγικής επιστήμης.
Η γνώση εκείνων των αγνοημένων προταγμάτων, αν αποτελούσε κτήμα μαθητών και δασκάλων όπως και των δυνάμεων που δεν επέτρεψαν την πραγμάτωσή του, θα δημιουργούσε και διαφορετικού επιπέδου οραματισμούς στο σήμερα.
Ένα σήμερα στο οποίο έχει ανοίξει η συζήτηση ενός κοινωνικού διαλόγου για μια ριζική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση την οποία ως κοινωνία έχουμε ανάγκη αυτή τη φορά να ολοκληρωθεί, χωρίς εκπτώσεις και πισωγυρίσματα, όπως τόσες και τόσες προηγούμενες προσπάθειες.
Ενός διαλόγου που δεν πρέπει να μείνει μόνο σε επίπεδο «ειδικών», χειροκροτητών ή επικριτών, καθώς και προβολής στενά επαγγελματικών διεκδικήσεων και ανταγωνισμών. Ενός διαλόγου στον οποίο οι εκπαιδευτικές δυνάμεις της ανανεωτικής ριζοσπαστικής Αριστεράς οφείλουν να μη μένουν άλλο θεατές, αλλά να γίνουν μπροστάρηδες ατομικά και συλλογικά με τις επεξεργασίες τους και τη δράση τους. Προβάλλοντας το όραμά μας που αναλυτικά δεν πάψαμε να τονίζουμε από αυτό το ένθετο εδώ και έντεκα χρόνια. Όραμα ενός ανοιχτού, ανεξίθρησκου σχολείου κριτικής γνώσης, χωρίς ανισότητες και αποκλεισμούς κάθε είδους. Για όσους ζουν ή βρίσκονται προσωρινά σ’ αυτή τη χώρα. Ενός εκπαιδευτικού συστήματος απαλλαγμένου από μια εξεταστικοκεντρική λογική «αριστείας» και βαθμοθηρίας. Ενός εκπαιδευτικού συστήματος χαράς, συλλογικής δημιουργίας, κοινωνικής αλληλεγγύης, με περιβαλλοντολογικές ευαισθησίες και ικανού για αισθητική απόλαυση από τους μαθητές.
Ενός εκπαιδευτικού συστήματος το οποίο, σε όλες τις βαθμίδες του, θα καλλιεργεί ελεύθερα σκεπτόμενους πολίτες γιατί, όπως τόνιζε και εκείνος ο πρωτομάστορας του ξεσηκωμού Ρήγας Βελεστινλής, «Συλλογάται καλά όποιος λεύτερα συλλογάται»!
Και κυρίως θα καλλιεργεί συνειδήσεις, όπως από τότε τόνιζαν οι επαναστατημένοι πρόγονοί μας, Δημοκρατικών Πολιτών με γνώση των καθηκόντων και δικαιωμάτων τους!
Άλκης Ρήγος
ΥΓ: Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε πέρσι τέτοιες μέρες στο αντίστοιχο τεύχος του ένθετου, επειδή όμως νομίζουμε πως διατηρεί την επικαιρότητά του και μπορεί να συμβάλει θετικά στις σκέψεις και στα οράματα του επερχόμενο Συνέδριου της Νεολαίας, αποφασίσαμε την αναδημοσίευσή του και σ’ αυτό το τεύχος του «Παιδεία και Κοινωνία».
