“Διέξοδο από την κρίση” και “μοχλό ανάπτυξης” για την Ελλάδα χαρακτηρίζει την επένδυση στην έρευνα ο νέος πρόεδρος του Ιδρύματος Έρευνας και Τεχνολογίας Νεκτάριος Ταβερναράκης. Μάλιστα, όπως επισημαίνει, “η στρατηγική σημασία της έρευνας αναγνωρίζεται πλέον έμπρακτα από την πολιτεία”.
Το ΙΤΕ είναι το πλέον διακεκριμένο ελληνικό ερευνητικό κέντρο, εδρεύει στην Κρήτη και μέχρι προσφάτως στην ηγεσία του βρισκόταν ο αναπληρωτής αρμόδιος υπουργός Κώστας Φωτάκης. Ο νέος πρόεδρος Ν. Ταβερναράκης είναι καθηγητής Μοριακής Βιολογίας Συστημάτων και διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ. Ηγείται του Εργαστηρίου Νευρογενετικής και Γήρανσης και απαντά στην ερώτηση της “Α” για το μυστικό της νεότητας!
Έχει δημοσιεύσει δεκάδες επιστημονικά συγγράμματα και η ερευνητική του δραστηριότητα έχει αναγνωριστεί διεθνώς. Ακόμη, έχει σειρά τιμητικών τίτλων και διακρίσεων στο ενεργητικό του -η εκλογή του στο ΙΤΕ αποτέλεσε πολύ καλό νέο για τον ερευνητικό κόσμο. Εκλεγμένο μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC), του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής Βιολογίας (EMBO) και της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών (Academia Europaea).
* Κύριε Ταβερναράκη, ηγείστε πλέον του μεγαλύτερου ερευνητικού κέντρου της χώρας. Ποιες είναι οι προτεραιότητες της δικής σας διοίκησης;
Το ΙΤΕ έχει επανειλημμένα καταταγεί ως το κορυφαίο ερευνητικό ίδρυμα της χώρας σε αξιολογήσεις από διεθνείς επιτροπές επιστημόνων. Διεξάγει έρευνα υψηλότατης στάθμης, καλύπτοντας εκτεταμένα και κομβικά επιστημονικά πεδία, ενώ σημαντικός στόχος είναι και η αξιοποίηση της παραγόμενης γνώσης προς όφελος της κοινωνίας και της οικονομίας. Βασικοί παράγοντες της επιτυχίας του ΙΤΕ είναι η προσήλωση στην επιδίωξη της ερευνητικής αριστείας, η αξιοκρατία και η εξωστρέφεια.
Για να μπορέσει το ΙΤΕ να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στις επερχόμενες, κρίσιμες για την έρευνα στην Ελλάδα, εξελίξεις και να εξασφαλίσει τη συνέχιση της επιτυχημένης πορείας του, θα πρέπει να παραμείνει κορυφαίο, να εντείνει την αριστεία του και να αποτελέσει ένα μοναδικά ευνοϊκό περιβάλλον, όπου εξαίρετοι επιστήμονες θα επιδιώκουν να έρθουν για να εργαστούν. Δεν υπάρχουν εκ των προτέρων, συγκεκριμένες «μαγικές συνταγές» και «χρησμοί» που θα εξασφαλίσουν την επιτυχία. Χρειάζεται πολλή και συλλογική δουλειά.
* Ποιες θεωρείτε ότι είναι οι βασικές ελλείψεις στον τομέα της έρευνας στη χώρα;
Οι βασικές αδυναμίες του συστήματος έρευνας στην Ελλάδα, είναι το ανεπαρκές εθνικό θεσμικό πλαίσιο και το γραφειοκρατικό / χρονοβόρο σύστημα διαχείρισης, η ασυνέπεια και ασυνέχεια της ερευνητικής πολιτικής, η ανεπαρκής και μη ορθολογική χρηματοδότηση, που προέρχεται από εξάρτηση του χώρου της Έρευνας από τις δεσμεύσεις του Μνημονίου, αλλά και η ανυπαρξία μηχανισμού συστηματικής αξιολόγησης κι αποτίμησης του αποτελέσματος των χρηματοδοτήσεων.
Τέλος, αδυναμία είναι και η απουσία «επιστημονικής κουλτούρας» στην κυβερνητική πολιτική, που θα οδηγούσε στην αναγνώριση / εκτίμηση της επένδυσης στην έρευνα, ως διεξόδου και ουσιαστικού μοχλού ανάπτυξης στην Ελλάδα της κρίσης, όχι ως περιττής πολυτέλειας.
* Θα μπορούσαν οι νέοι επιστήμονες που έχουν φύγει στο εξωτερικό να επιστρέψουν;
Η έρευνα στην Ελλάδα διαχρονικά αντιμετώπιζε μεγάλα προβλήματα, τα οποία είχαν καταστροφική συνέπεια τις φυγόκεντρες τάσεις που εκδηλώνονται κλιμακούμενες ανά την Ελλάδα και καταλήγουν στην απώλεια πολύτιμου ανθρώπινου δυναμικού, το οποίο είναι από δύσκολο έως αδύνατο να αναπληρωθεί, ιδιαίτερα σε συνθήκες κρίσης.
Είναι πολύ θετικό, ότι η στρατηγική σημασία της έρευνας αναγνωρίζεται πλέον έμπρακτα από την Πολιτεία με τη δημιουργία υπουργικού χαρτοφυλακίου Έρευνας και Καινοτομίας. Πρόσφατες σημαντικές εξελίξεις που συμβάλλουν καίρια στην κατεύθυνση της αντιμετώπισης του προβλήματος της φυγής είναι η ψήφιση του νέου νόμου για την έρευνα, νωρίτερα φέτος, και η δημιουργία για πρώτη φορά του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ).
* Θεωρείτε τη συμμετοχή της χώρας ικανοποιητική στους ευρωπαϊκούς φορείς έρευνας;
Η Ελλάδα δεν μπορεί να είναι απούσα από το ευρωπαϊκό και διεθνές επιστημονικό και ερευνητικό στερέωμα. Ο ερευνητικός χάρτης της Ευρώπης έχει πλέον αλλάξει και η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα περιβάλλον πολύ πιο ανταγωνιστικό σε ό,τι αφορά τη διεκδίκηση ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων, αλλά και την προσέλκυση νέων ταλαντούχων επιστημόνων.
Η συμμετοχή μας στους ευρωπαϊκούς φορείς έρευνας είναι απαραίτητη γιατί εξασφαλίζει πρόσβαση σε μηχανισμούς χρηματοδότησης και λήψης αποφάσεων που μας επηρεάζουν καθοριστικά. Έχουμε συμμετοχή σε ευρωπαϊκούς φορείς έρευνας, όμως πρέπει να την ενισχύσουμε και χρειάζεται να δουλέψουμε έχοντας στρατηγικό σχεδιασμό και συστηματικά γι' αυτό.
* Πώς μπορεί η επιστημονική πρόοδος να συμβάλει στην αντιμετώπιση των σημαντικών προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας;
Η επένδυση στην έρευνα μπορεί να αποτελέσει διέξοδο και ουσιαστικό μοχλό ανάπτυξης στην Ελλάδα της κρίσης, όχι ως περιττή πολυτέλεια. Οι χώρες που επενδύουν στην επιστήμη και την έρευνα είναι αυτές με τις ισχυρότερες οικονομίες και στην Ευρώπη και αλλού στον κόσμο. Η αξιοποίηση της παραγόμενης γνώσης και καινοτομίας προς όφελος της κοινωνίας και της οικονομίας είναι απαραίτητη προϋπόθεση.
Η Ελλάδα, παρόλο που παράγει σημαντική καινοτομία, δεν έχει να επιδείξει επιτυχίες ανάλογες άλλων χωρών στην εκμετάλλευση αυτής της καινοτομίας. Το έλλειμμα αυτό, εκτός από τις αντικειμενικές δυσκολίες που αφορούν την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και το σχετικό θεσμικό πλαίσιο, είναι και σε μεγάλο βαθμό προϊόν αδύναμης κατάλληλης κουλτούρας στην Ελλάδα, που θα ενθάρρυνε την επένδυση στη γνώση και καινοτομία.
* Η μελέτη των μηχανισμών της γήρανσης βρίσκεται μέσα στα ερευνητικά σας ενδιαφέροντα. Υπάρχει τελικά μυστικό... νεότητας;
Η γήρανση και οι συνοδές της παθολογικές καταστάσεις (νευροεκφυλιστικές ασθένειες, καρκίνος, καρδιοπάθειες κ.ά.), αποτελούν έναν από τους διαρκώς αυξανόμενους παράγοντες ανθρώπινης αναπηρίας στις σύγχρονες κοινωνίες. Παρόλο που η γήρανση είναι ένα από τα πιο θεμελιώδη βιολογικά φαινόμενα, το όποιο βιώνουν όλοι ανεξαιρέτως οι έμβιοι οργανισμοί, είναι ταυτόχρονα και ένα από τα λιγότερο κατανοητά. Ποιοι βιολογικοί μηχανισμοί είναι υπεύθυνοι για τη γήρανση των κυττάρων και κατ’ επέκταση ολόκληρου του οργανισμού; Πώς ελέγχονται;
Η αποκάλυψη των μηχανισμών αυτών αναμένεται ότι θα διευκολύνει σημαντικά την ανάπτυξη αποτελεσματικών παρεμβάσεων με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στις μεγάλες ηλικίες. Οι ερευνητικές μας προσπάθειες έχουν αυτόν τον στόχο. Τα αποτελέσματα της έρευνας μας αναδεικνύουν την πολυπλοκότητα του φαινομένου της γήρανσης δείχνοντας ότι συγκεκριμένες παρεμβάσεις είναι δυνατόν να έχουν έως και αντίθετα αποτελέσματα, σε διαφορετικά άτομα, ανάλογα με ενδογενείς ή εξωγενείς παράγοντες.
Είναι σημαντικό να αναφέρω ότι στη βάση των ευρημάτων αυτών απαιτείται πλέον η αναθεώρηση προηγούμενων απλουστευμένων αντιλήψεων για το πώς η γήρανση επηρεάζεται από τα γονίδια και το περιβάλλον. Συνεπώς τα συμπεράσματα αυτά είναι καθοριστικής σημασίας για την κατανόηση της γήρανσης στον άνθρωπο καθώς και την αντιμετώπιση συνοδών νοσημάτων όπως ο καρκίνος, τα καρδιαγγειακά νοσήματα και οι νευροεκφυλιστικές ασθένειες, με στοχευμένες και εξατομικευμένες πλέον θεραπευτικές παρεμβάσεις.
