1. Μικρή ιστορική αναδρομή
Τον 18ο αιώνα η εκπαίδευση με την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής και την εξέλιξη του κοινωνικού κατακερματισμού της εργασίας πέρασε σταδιακά από την εκκλησία και την οικογένεια στην αρμοδιότητα του κράτους. Από την οπτική μεριά των πρώτων θεωρητικών του φιλελευθερισμού, η ιδέα της δωρεάν παροχής βασικής δημόσιας εκπαίδευσης ανιχνεύεται στο άρθρο του Wilhelm von Humboldt «Για τη δημόσια κρατική εκπαίδευση» στα 1792 (http://oll.libertyfund.org/people/wilhelm-von-humboldt). Στο άρθρο αυτό (http://www.ibe.unesco.org/sites/default/files/humbolde.PDF) ο Humboldt ισχυριζόταν ότι ένα τυποποιημένο σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης θα συνιστούσε κοινό όφελος. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργείται η λεγόμενη «εκπαιδευτική έκρηξη» με άμεσο επακόλουθο την διεύρυνση των εκπαιδευτικών δομών και την αύξηση των δημόσιων εκπαιδευτικών παροχών. Οι αιτίες οφείλονται από τη μια μεριά στις αυξημένες ανάγκες της παραγωγής σε εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό και από την άλλη στην τάση των κατώτερων και μεσαίων στρωμάτων για κοινωνική άνοδο. Το μοντέλο αυτό με διάφορες μορφές και παραλλαγές εξαπλώθηκε σ΄ όλο τον κόσμο.
2. Οι «ψευδαισθήσεις μας»
Η επιτυχία και η αποτελεσματικότητα της συγκρότησης της εκπαίδευσης σαν δημόσιο συμφέρον αλλά και η σχετική αυτονομία που έχει η εκπαίδευση από άλλους μηχανισμούς του κράτους (στρατός, αστυνομία, δικαιοσύνη, διοίκηση), δημιούργησαν μια σειρά από ψευδαισθήσεις. Αναφέρουμε μερικές από αυτές:
Διασφαλίζονται συνθήκες ισότητας ευκαιριών και παροχής εκπαιδευτικών αγαθών σε όλους τους πολίτες.
Η διασφάλιση εξασφαλίζεται είτε με κοινωνική συμμαχία και ειρήνη, είτε με την άνωθεν καθοδήγηση που φροντίζει τα πάντα και οδηγεί στη ευημερία.
Οι κοινωνικές μετατοπίσεις δια μέσου της εκπαίδευσης είναι μόνο ανοδικές.
Ανάπτυξη μίας άκριτης, ανεδαφικής, μη ρεαλιστικής πίστης στη δύναμη της εκπαίδευσης.
3. Η κρίση
Με τις πρώτες εκδηλώσεις της οικονομικής κρίσης στα τέλη της δεκαετίας του ’70, οι φιλελεύθεροι στοχοποιούν το κράτος πρόνοιας ως «σπάταλο». Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής υιοθετώντας καινοτόμες μορφές παραγωγής, με την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, επικράτησε ολοκληρωτικά στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο. Μετά την συντριβή του «υπαρκτού σοσιαλισμού» επιβάλλεται πλέον η πλήρη επαναδιαπραγμάτευση του προνοιακού κράτους. Διαρρηγνύεται το κοινωνικό «consensus» και απορρυθμίζεται ο χαρακτήρας κάθε δημόσιου αγαθού. Αν θέλουμε να το περιγράψουμε με τα λόγια του Sassoοn (Sassoon, 2001) στο τέλος του 20ου αιώνα ο καπιταλισμός περικύκλωσε την υδρόγειο, ενώ ο σοσιαλισμός παρέμεινε αγκυροβολημένος στο έθνος-κράτος. Στις μέρες μας οι διεθνοποιημένες πολυεθνικές και οι φιλικές τους πολιτικές εξουσίες, μέσω της παγκοσμιοποίησης, επιβάλλουν καθολικά πρότυπα και τρόπο σκέψης στις ιδεολογίες, στην ηθική, στη συμπεριφορά.
4. Το νεοφιλελεύθερο σχολείο
Η απονομιμοποίηση της εκπαίδευσης σαν δημόσιο αγαθό θεσμοθέτησε και νομιμοποίησε το σχολείο της ελεύθερης αγοράς (Λυμπέρης, 2012). Σ΄ αυτό το προτεινόμενο μοντέλο σχολείου, το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα ενοχοποιείται και οι εκπαιδευτικοί χαρακτηρίζονται ως εργαζόμενοι «ήσσονος προσπάθειας». Στόχος δεν είναι πλέον η ισότητα των ευκαιριών και η μείωση των ανισοτήτων, αλλά δια μέσου της ακριβούς αποτίμησης, η επισφράγιση της ανισότητας. Το σχολείο όπως το ξέρουμε σήμερα,θα πρέπει να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της αγοράς, να συνδεθεί με τις ανάγκες της παραγωγής και γι΄ αυτό και απαιτείται ο έλεγχος και η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών αποτελεσμάτων (Ζαμπέτα, 2013). Επανέρχονται ποικίλες μορφές εξετάσεων που νομιμοποιούνται στο όνομα της διαφάνειας και του ελέγχου των εκπαιδευτικών δεδομένων. Από κοινωνικό αγαθό η εκπαίδευση μετατρέπεται σε ατομικό δικαίωμα, ιδιωτική υπόθεση, προσωπική επιλογή. Η εκπαίδευση μετατρέπεται σε «εμπόρευμα» και ο μαθητής σε «πελάτη». Η διαφοροποιημένη οικειοποίηση των εκπαιδευτικών αγαθών εναπόκειται πλέον στις οικονομικές προϋποθέσεις της οικογένειας. Αυτό το πλαισιο καλλιεργεί και προσφεύγει στην ιδέα της ανισότητας των φυσικών χαρισμάτων ως εργαλείου εξήγησης της σχολικής αποτυχίας. Πίσω από τις «buzz words» όπως «αριστεία», «αποτελεσματικότητα», «αποτίμηση», «αξιολόγηση», «ανταγωνιστικότητα», κρύβεται η επισφράγιση της ανισότητας. Η ψευδαίσθηση της ανοδικής κινητικότητας τελειώνει. Σε αυτή τη φάση σβήνουν και οι τελευταίες ψευδαισθήσεις ότι οι πιο άξιοι πάντα θα ανέρχονται. Το νέο σχολείο καθορίζει εν΄ ονοματι της διαφάνειας και της οικονομίας πως τα «παιδιά» θα επιστρέψουν στην τάξη των γονιών τους με χειρότερους όρους. Δηλαδή καθορίζει με ποιο τρόπο τα παιδιά των εργατών θα γίνουν απασχολήσιμοι εργάτες.
5. Ανακαλύπτοντας «εκ νέου» τα αυτονόητα
Αν θελήσουμε να περιγράψουμε αυτές τις ιστορικές τάσεις θα λέγαμε ότι μας θυμιζουν την κίνηση ενός εκκρεμούς που μετακινείται από το ένα άκρο στο άλλο. Στο ένα άκρο η εκπαίδευση είναι δημόσιο αγαθό και δημόσιο συμφέρον ενώ στο άλλο άκρο μετατρέπεται σε ατομικό συμφέρον και γενετικό πλεονέκτημα. Η κίνηση αυτή αποδεικνύει ότι τελικά η παιδεία δεν είναι και τόσο αυτόνομη όσο θα θέλαμε ή όσο νομίζαμε αρχικά, και μας θυμίζει την άποψη του Νίκου Πουλαντζά (Μπαλτάς κ.α., 2014) που υποστηρίζει ότι: «…οι βασικές κοινωνικές αλλαγές δεν εξαρτώνται από την Παιδεία αλλά παίζονται αλλού και ότι οι αλλαγές στην ίδια την παιδεία εξαρτώνται από αλλαγές σε άλλους βασικότερους τομείς…»(http://kommon.gr/x/255-paideia-kai-koinoniko-perivallon-tou-n-poulantza-omilia-tou-prin-40-xronia και http://poulantzas-lesen.de/wp/).
Ο Πιερ Μπουρντιέ (http://www.homme-moderne.org/societe/socio/bourdieu/), σύμφωνα με τη θεωρία «του πολιτισμικού κεφαλαίου», αναφέρει , σε καιρούς ακόμα ευφορίας και ευημερίας ,ότι η ταξική διαφορά δεν οφείλεται μόνο στην άνιση κατοχή οικονομικών και κοινωνικών προνομίων αλλά και στην ελεγχόμενα διευρυνόμενη διαφορά πολιτισμικού κεφαλαίου.
Οι παραπάνω απόψεις, παρόλο που εκκινούν από διαφορετικά σημεία και διαμορφώνονται με διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία ,αρνούνται τις απόψεις που θεωρούν ότι ο κρατικός μηχανισμός είναι ένα απλό εργαλείο ή μια μηχανή που αρκεί ο έλεγχός του ή η κατοχή του για να ελέγχεις και να καθοδηγείς τις εξελίξεις. Η αντίληψη της «κατάληψης» της κρατικής μηχανής και ο προσανατολισμός του σε «διαχειριστικές επιλογές» υπέρ του κινήματος θεωρείται εργαλειακή, μηχανιστική, λειτουργιστική, ανεπαρκής. Το κίνημα των εκπαιδευτικών σε αυτή τη φάση θα πρέπει να απομυθοποιήσει και τις αντιλήψεις που αντιμετωπίζουν το κράτος και κατά συνέπεια την εκπαίδευση μόνο σαν σύνθεση επιμέρους κοινωνικών συμφερόντων όπου με καλή διάθεση και κατανόηση, με συζητήσεις και αμοιβαίους συμβιβασμούς θα οδηγηθούμε σ΄ένα καλύτερο μέλλον για όλους.
6. Και τώρα τι;
Μια απάντηση στο ερώτημα γατί δεν «λειτούργησε» η πολιτική για το κράτος πρόνοιας μπορούμε να βρούμε αν εστιάσουμε στα γραπτά του Αντόνιο Γκράμσι. Για τον Γκράμσι το κράτος φαίνεται να μην είναι μόνο μια εξωτερική τάφρος αλλά από πίσω από αυτήν, υπάρχει ένα ισχυρό σύστημα οχυρωμάτων και αναχωμάτων, ένα πολύπλοκο σύστημα που προκύπτει από τη συσσώρευση συνηθειών και παραδόσεων, συμβάσεων και εθίμων (https://www.marxists.org/italiano/gramsci/17/rivoluzionecontrocapitale.htm). Η πολιτική εξουσία στηρίζεται στον κατακερματισμό των συμφερόντων, την αποσυνδεδεμένη φύση τους και την ποικιλία τους. Σε αυτό το σύστημα οι πάντες έχουν ρόλους και λειτουργίες. Οι διαδικασίες διαμόρφωσης, των αντίστοιχων εκπαιδευτικών πολιτικών που εφαρμόζονται η εφαρμόστηκαν δείχνουν ότι το κράτος δεν αποτελεί μονολιθική έκφραση μόνο των κυρίαρχων οικονομικών σχέσεων (https://www.marxists.org/italiano/gramsci/). Κατά τη διαδικασία συγκρότησης των πολιτικών μεσολαβούν ποικίλα συμφέροντα, αναπτύσσονται αντιστάσεις όλων των ομάδων που εμπλέκονται ακόμα και δια μέσου ή της σιωπής ή της παραίτησης ή της αποχής. Ο συσχετισμός καθορίζει τα συμφέροντα που επικρατούν και τον τρόπο που επιλέγεται για τη λύση των προβλημάτων.
7. Ανιχνεύοντας το πιο δύσκολο
Σε αυτή τη φάση απαιτείται μια συγκρουσιακή πολιτική που να τονίζει την ανάγκη διεύρυνσης των εκπαιδευτικών πολιτικών προς όφελος των κατώτερων κοινωνικών τάξεων. Ποιες θα είναι όμως οι μορφές συμμετοχής αλλά και η εκπαιδευτική πολιτική που θα αποτελεί έκφραση των κοινωνικών συγκρούσεων; Όταν όμως λεμε κοινωνικές συγκρούσεις σαφώς δεν εννοούμε μια φάμπρικα παραγωγής καταγγελιών του καπιταλισμού, μια πορεία ανά δεκαπέντε μέρες και την προσδοκία μιας επανάστασης απροσδιόριστα τοποθετημένης χρονικά στο μέλλον. Αντίθετα τα καθήκοντα είναι σαφώς πιο πολύπλοκα, πιο σύνθετα, πιο απαιτητικά. Πρέπει να απαντήσουμε σε ερωτήματα όπως πώς θα οργανώσουμε τους εκπαιδευτικούς, πώς θα κερδίσουμε την ιδεολογική ηγεμονία σε όλους εκείνους που ερμηνεύουν, τροποποιούν, προσαρμόζουν και επομένως μεταβάλλουν διαρκώς τις κυρίαρχες και αποδεκτές ιδέες της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Πώς θα τους κινητοποιήσουμε να αποδεχτούν, να εσωτερικεύσουν και κυρίως να οργανώσουν τις κατώτερες τάξεις για να διεκδικήσουν τα συμφέροντά τους; Και το ακόμα δυσκολότερο πώς θα τα αποτυπώσουν, νομοθετήσουν, θεσμοθετήσουν, νομιμοποιήσουν στην κοινωνία των πολιτών; Με δυό λόγια πώς θα εγκαθιδρύσουν μια νέα μορφή συναίνεσης προς όφελος των κατώτερων τάξεων; Το τραγικό για το κίνημα των μαχόμενων εκπαιδευτικών, και όχι μόνο, φαίνεται να είναι ότι η αστική τάξη έχει καταλάβει καλύτερα αυτόν τον τρόπο λειτουργίας του κράτους και τον χρησιμοποιεί προς όφελός της αφομοιώνοντας τις όποιες αντιδράσεις. Ωστόσο η συναίνεση που έχει πετύχει πάνω στα συμφέροντά της δεν είναι κάτι στατικό αλλά πεδίο μάχης. Πώς θα κατακτήσουμε σ΄ αυτόν τον πόλεμο θέσεων, χαρακωμάτων, συμφερόντων την ηγεμονία που ακόμα κι αν την κερδίσουμε αποφασιστικά σε μια φάση της ιστορίας πρέπει πάντα να ξέρουμε ότι δεν θα είναι και οριστική;
8. Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία
D. Sassoon (Αθήνα, 2001) “ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ) Η ΔΥΤΙΚΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ”. Εκδόσεις Καστανιώτης, ISBN13 9789600322545
Ε. Ζαμπέτα (Αθήνα 2013) Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ. ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ στο «Κοινωνικό κράτος και κοινωνική πολιτική : Η σύγχρονη προβληματική/ επιμέλεια Παναγιώτης Γετίμης, Διονύσης Ν. Γράβαρης. Εκδόσεις Θεμέλιο, ISBN 960-310-179-6, ISBN-13 978-960-310-179-6
Λ. Λυμπέρης (Αθήνα, 2012) «Συγκεντρωτισμος - αποκεντρωση στη διοικηση του εκπαιδευτικου συστηματος: θεωρητικός προβληματισμός – πρακτικές δυτικών χωρών». Περιοδικό ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ τεύχος 103 – 104. Ανάκτηση 19/9/2106 από την διεύθυνση http://www.taekpaideutika.gr/ekp_103-104/periexomena_103-104.pdf
Α. Μπαλτάς, Κ. Τσουκαλάς κ.α. (Συλλογικός τόμος), (Αθήνα, 2014) «ΠΕΝΤΕ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ ΑΞΕΛΟΣ, ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ, ΚΟΝΔΥΛΗΣ, ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ, ΣΒΟΡΩΝΟΣ». Αθήνα, Εκδόσεις των συναδέλφων. ISBN13 9789609797276
- Σκλαβενίτης Στάθης
Γ.Γ. Ε.Λ.Μ.Ε. Πειραιά,
ΜSc, Π.Ε. 04 (Φυσικός)
- Κοτσιφάκος Δημήτριος
PhD (candidate), MSc,
Π.Ε. 17.08 (Ηλεκτρονικός)
- Δόβρου-Μαργέλου Φανή, Π.Ε. 09 (Οικονομολόγος)
