Αυτό θα περιμέναμε να ακούσουμε στον 21ο αιώνα και με όλη την πρόοδο που έχει επιτευχθεί προς την κατεύθυνση της ισότητας των φύλων. Δυστυχώς δεν είναι έτσι. Το έμφυλο μάρκετινγκ των παιχνιδιών συχνά χαρακτηρίζεται σήμερα ως ‘’μάρκετινγκ του χάσματος των φύλων’’. Παρά το γεγονός ότι η ανισότητα των φύλων έχει μειωθεί τον τελευταίο αιώνα, τα έμφυλα στερεότυπα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στο σχεδιασμό, όσο και στην εμπορία των παιχνιδιών.
Τα παιχνίδια που πωλούνται σήμερα είναι περισσότερο έμφυλα από ποτέ, πολύ συχνά παρουσιάζονται ως κατάλληλα ‘’για αγόρια’’ ή ‘’για κορίτσια’’, πωλούνται σε διαφορετικά τμήματα ή και ορόφους, έχουν διαφορετικό περιτύλιγμα και χρώμα, διαφορετικές απεικονίσεις και λεζάντες, τα προτεινόμενα παιχνίδια για αγόρια εμπεριέχουν δράση και κατασκευές, ενώ για τα κορίτσια φροντίδα και καλλωπισμό. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι μερικά παιχνίδια είναι κυρίως για αγόρια, μερικά κυρίως για κορίτσια και μερικά τελείως απαγορευμένα για κάποιο φύλο. Αυτή η επιλογή είναι επικερδής για τις επιχειρήσεις καθώς έχουν χωριστές αγορές, που καθεμία έχει τα δικά της διακριτά προϊόντα. Έχει, όμως, κοινωνικό κόστος καθώς η έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών βλάπτει κορίτσια και αγόρια.
Γιατί είναι σημαντικό να πάψει ο αυστηρός διαχωρισμός ανάμεσα σε αγορίστικα και κοριτσίστικα παιχνίδια;
Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια αυξανόμενη ανησυχία διεθνώς για τον έμφυλο διαχωρισμό των παιχνιδιών καθώς αυτή η πρώιμη διχοτόμηση των ενδιαφερόντων και των δραστηριοτήτων των παιδιών έχει ως αποτέλεσμα να αποκτούν μέσα από το παιχνίδι διαφορετικές εμπειρίες και δεξιότητες τα αγόρια και τα κορίτσια και κατά συνέπεια να αναπαράγονται τα έμφυλα στερεότυπα και να περιορίζονται οι δυνατότητες ολόπλευρης ανάπτυξής τους.
Πέρα, λοιπόν, από τα διαφορετικά μηνύματα που δίνουν οι διαφορετικοί τύποι παιχνιδιών για τους έμφυλους ρόλους, έχουν και διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο, στοιχείο που έχει σχέση με τη μελλοντική επιτυχία των παιδιών στη μάθηση σε πολλούς τομείς του αναλυτικού προγράμματος και στη συνέχεια στις επαγγελματικές τους επιλογές.
Για παράδειγμα, αν τα αγοράκια είναι πιο εξοικειωμένα με τις κατασκευές και την τεχνολογία μέσα από το παιχνίδι από πολύ νωρίς, τότε στο σχολείο θα νοιώθουν πιο φιλικά για ορισμένους τομείς του αναλυτικού προγράμματος, θα έχουν περισσότερες δεξιότητες και αυτοπεποίθηση ότι μπορούν να τα καταφέρουν. Η υπόθεση είναι ότι οι αρχικές εμπειρίες των παιδιών μ' αυτά τα είδη παιχνιδιού μπορεί να διευκολύνουν την ανάπτυξη μαθηματικών, μηχανικών και χωροτακτικών δεξιοτήτων - σημαντικά στοιχεία για την μετέπειτα ανάπτυξη των παιδιών σ' αυτούς τους τομείς του αναλυτικού προγράμματος. Επιπλέον, υπάρχουν αρκετές ενδείξεις από πρόσφατες έρευνες ότι τα παιχνίδια με τα οποία παίζουν τα μικρά παιδιά ενδεχόμενα οδηγούν σε επιλογές καριέρας. Το ζήτημα δεν είναι τόσο απλό καθώς ένα κατασκευαστικό παιχνίδι δεν θα διδάξει στα παιδιά πώς να γίνουν μηχανικοί, αλλά είναι πιθανό να προωθήσει θετικές στάσεις προς τη συγκεκριμένη επιστημονική περιοχή και να καταγραφεί από τα παιδιά ως μια ευχάριστη δραστηριότητα. Αυτό που τα παιδιά βρίσκουν διασκεδαστικό και ευχάριστο μπορεί να καθορίσει το τι θέλουν να κάνουν όταν μεγαλώσουν.
Επίσης, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι τα παιχνίδια ‘’για κορίτσια’’ έχουν αρνητική επίπτωση στην ανάπτυξη του ενδιαφέροντος στα κορίτσια για τις φυσικές επιστήμες, την τεχνολογία, τη μηχανική και τα μαθηματικά (STEM / Science - Technology - Engineering – Mathematics) και κατά συνέπεια μπορεί να επηρεάσει τις εκπαιδευτικές επιλογές και τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό μελλοντικά. Για παράδειγμα, για να επιλέξει μια γυναίκα καριέρα στον κλάδο Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), ή κάποια άλλη καριέρα σε κάποιους άλλους κλάδους STEM, θα βοηθούσε αν ως μικρό κορίτσι είχε παίξει, αγαπήσει, ενθουσιαστεί, πειραματιστεί με αντίστοιχα παιχνίδια έτσι ώστε να μπορεί να φανταστεί τον εαυτό της σε ένα αντίστοιχο επάγγελμα. Σημαντικό τμήμα και αφετηρία της προσπάθειας για την ανάπτυξη του ενδιαφέροντος στα κορίτσια για τα επιστημονικά πεδία STEM είναι να κερδηθεί το στοίχημα με τα παιχνίδια που παίζουν καθώς τα περισσότερα παιχνίδια ‘’για κορίτσια’’ που κυκλοφορούν σήμερα δεν αναπτύσσουν το ενδιαφέρον τους για τις φυσικές επιστήμες, την τεχνολογία, τη μηχανική και τα μαθηματικά. Ένα άλλο σοβαρό σχετικό ζήτημα είναι ποιος είναι, όμως, ο καλύτερος τρόπος για να ενθαρρυνθούν τα κορίτσια μέσα από το παιχνίδι να αναπτύξουν δεξιότητες που είναι απαραίτητες για τα επιστημονικά πεδία STEM. Πρόκειται για μια πολύ σοβαρή υπόθεση για να την εμπιστευτούμε στη βιομηχανία των παιχνιδιών και στο μάρκετινγκ για τα παιδικά είδη.
Είναι σημαντικό να πάψει ο αυστηρός διαχωρισμός ανάμεσα σε ‘’αγορίστικα’’ και ‘’κοριτσίστικα’’ παιχνίδια γιατί εκτός των άλλων στιγματίζει και τα παιδιά που παίζουν έξω από τις κανονικότητες για το φύλο τους.
Η βιομηχανία των παιχνιδιών φαίνεται να έχει αποσυνδεθεί από τις ευρύτερες αλλαγές στην κοινωνία στον τομέα της ισότητας των φύλων. Αυτό εκ πρώτης όψεως είναι παράδοξο, ερμηνεύεται όμως αν διερευνήσουμε το ρόλο του μάρκετινγκ στον τομέα των παιχνιδιών, αλλά και συνολικά όλων των προϊόντων που απευθύνονται σε μικρά παιδιά. Οι εταιρείες παιχνιδιών, όπως όλες οι εταιρείες, θέλουν να αυξήσουν τα κέρδη τους. Είναι πολύ πιο επικερδές να δημιουργήσουν χωριστές αγορές για τα αγόρια και για τα κορίτσια, που καθεμία έχει τα δικά της διακριτά προϊόντα, αντί να κάνουν ενιαία προϊόντα που απευθύνονται σε αγόρια και κορίτσια. Έτσι, προωθώντας τα έμφυλα στερεότυπα επιβάλλουν διαφορετικούς χρωματικούς κώδικες για αγόρια και κορίτσια, προωθούν διαφορετικά χαρακτηριστικά στην προσωπικότητα των κοριτσιών και των αγοριών, διαφορετικές επαγγελματικές καριέρες. Η βιομηχανία παιχνιδιών άρχισε να στηρίζεται περισσότερο στην κατάτμηση της αγοράς με βάση το φύλο και αυτό, από οικονομική άποψη, είναι λογικό γιατί μπορεί έτσι να πουλήσει σε μια οικογένεια δύο διαφορετικές εκδοχές ενός παιχνιδιού ή τελείως διαφορετικά παιχνίδια για το αγόρι και το κορίτσι. Η έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών, όμως, αναπαράγει την εσφαλμένη αντίληψη ότι τα αγόρια και τα κορίτσια είναι τελείως διαφορετικά και την ενισχύει προδιαγράφοντας τα διαφορετικά ενδιαφέροντα, δεξιότητες και κλίσεις σε αγόρια και κορίτσια. Αυτή η επιλογή έχει, όμως, κοινωνικό κόστος – και τα επιστημονικά δεδομένα δεν προσφέρουν καμία άφεση στο επίπεδο της ηθικής ότι έχει βιολογικό έρεισμα.
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Ως γονείς, εκπαιδευτικοί και καταναλωτές/τριες θα πρέπει να προσπαθήσουμε να ελαχιστοποιήσουμε την αγορά έμφυλων παιχνιδιών στα παιδιά και να απαιτήσουμε να έχουμε τη δυνατότητα για περισσότερες επιλογές ‘’ουδέτερων ως προς το φύλο’’ παιχνιδιών.
Η κατάργηση των διαφορετικών ζωνών ‘’για κορίτσια’’ και ‘’για αγόρια’’ στα καταστήματα των παιχνιδιών είναι ένα σημαντικό πρώτο βήμα, αλλά πρέπει να συνεχιστεί με αλλαγές στην κατασκευή των παιχνιδιών και στο μάρκετινγκ. Διαφορετικά θα συνεχίσει να υπάρχει πίεση στα κορίτσια και στα αγόρια να συμμορφωθούν στα έμφυλα στερεότυπα.
Η ευαισθητοποίηση γονιών και εκπαιδευτικών για τις επιπτώσεις της έμφυλης διχοτόμησης των παιχνιδιών είναι εξίσου σημαντικός στόχος. Θα πρέπει να αναλάβουμε δράσεις για την αύξηση της συνειδητοποίησής τους σχετικά με τις επιπτώσεις του έμφυλου μάρκετινγκ στις απόψεις των παιδιών σχετικά με ποια παιχνίδια θα πρέπει να παίζουν σύμφωνα με το φύλο τους, να ενθαρρυνθούν ώστε να υπάρχει διαθέσιμη στα παιδιά μια ποικιλία παιχνιδιών έτσι ώστε τα παιδιά να αποκτούν ένα ευρύ φάσμα εμπειριών και δεξιοτήτων χωρίς περιορισμούς με βάση τα έμφυλα στερεότυπα. Επίσης, να ενθαρρυνθούν παίζοντας με τα παιδιά να τα εξοικειώνουν και με παιχνίδια που δεν θεωρούνται ‘’κατάλληλα για το φύλο τους’’.
Για την αλλαγή της υπάρχουσας κατάστασης στον τομέα των παιχνιδιών απαιτείται ανάληψη πρωτοβουλίας. Ευτυχώς, από το 2010 και μετά αρκετοί άνθρωποι και οργανώσεις σε όλο τον κόσμο έχουν αρχίσει να αμφισβητούν την έμφυλη διχοτόμηση των παιχνιδιών και να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την κατάργησή του έμφυλου μάρκετινγκ. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, στα τέλη του 2012 ιδρύθηκε η οργάνωση LetToysBeToysκαι στην Αυστραλία το 2013 η οργάνωση PlayUnlimited. Μεγάλες εταιρείες παιχνιδιών και καταστήματα έλαβαν υπόψη τις διαμαρτυρίες και τις παρατηρήσεις και βελτιώθηκαν. Ήδη ορισμένοι έμποροι λιανικής πώλησης χρησιμοποιούν ουδέτερο ως προς το φύλο μάρκετινγκ, παρουσιάζοντας τα παιχνίδια με τέτοιο τρόπο που ενθαρρύνει όλα τα παιδιά να τα εξερευνήσουν. Αυτό το πετυχαίνουν με πολλούς τρόπους, όπως με το να μην έχουν χωριστά τμήματα με πινακίδες σήμανσης ‘’για αγόρια’’ ή ‘’για κορίτσια’’ (στα καταστήματα και στις ιστοσελίδες ηλεκτρονικού εμπορίου), αποφεύγοντας τη χρωματική σήμανση με βάση τη διχοτομία ‘’ροζ –γαλάζιο’’ και τις στερεοτυπικές έμφυλες απεικονίσεις στους καταλόγους (ηλεκτρονικούς και έντυπους). Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να γίνουν κατηγοριοποιήσεις παιχνιδιών χωρίς άμεση ή έμμεση αναφορά στο φύλο, όπως η ηλικία, ο τύπος του παιχνιδιού ή της δραστηριότητας κ.ά. Επίσης, πολλές κατασκευάστριες εταιρείες παράγουν παιχνίδια σε μια μεγάλη ποικιλία χρωμάτων αποφεύγοντας τον περιορισμό στο ‘’ροζ –γαλάζιο’’.
Και στην Ελλάδα θα πρέπει να υπάρξει μια καμπάνια για την καταπολέμηση της έμφυλης διχοτόμησης των παιχνιδιών. Για το λόγο αυτό, γράφω και μιλάω για το θέμα σε διάφορα πλαίσια, δίδαξα φέτος ένα νέο μάθημα με τίτλο ‘’Φύλο και Παιχνίδι’’ στην Παιδαγωγική Σχολή του ΑΠΘ και δημιούργησα τη σελίδα στο Facebook ΟΛΑ ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑhttps://www.facebook.com/dkogkidou
Μέσα από το παιχνίδι τα παιδιά διασκεδάζουν, καλλιεργούν τη μάθηση, τη φαντασία, τη δημιουργικότητα, αλλά, ταυτόχρονα, εκπαιδεύονται ως έμφυλα υποκείμενα κυρίως με βάση τα έμφυλα στερεότυπα καθώς τα προσφερόμενα μοντέλα ρόλων στον τομέα της αγοράς παιχνιδιών δεν προσφέρουν μεγάλη ποικιλία νέων αναπαραστάσεων του ανδρισμού και της θηλυκότητας.
Επιδίωξή μας θα πρέπει να είναι η κατάργηση του έμφυλου διαχωρισμού των παιχνιδιών και η δημιουργία περισσότερων‘’ουδέτερων ως προς το φύλο’’ παιχνιδιών. Επιπρόσθετα, το μήνυμα που πρέπει να δίνεται στα παιδιά είναι ότι όλες οι δυνατότητες για παιχνίδι είναι ανοικτές και διαθέσιμες έτσι ώστε να αποκτήσουν ένα μεγαλύτερο εύρος εμπειριών και δεξιοτήτων -χωρίς άγχος για το αν αυτό είναι συμβατό με το φύλο τους. Επιπλέον, είναι σημαντικό τα παιδιά να έχουν πρόσβαση σε μια ευρεία ποικιλία παιχνιδιών χωρίς τους περιορισμούς των έμφυλων διχοτομήσεων καθώς διαφορετικά παιχνίδια έχουν διαφορετικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο και αυτό μεγιστοποιεί τις ευκαιρίες τους για μάθηση και τις επαγγελματικές επιλογές τους αργότερα και συμβάλλει στην ανάπτυξη σημαντικών δεξιοτήτων σε διάφορους τομείς.
Δήμητρα Κογκίδου, Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και Πρόεδρος της Επιτροπής Φύλου και Ισότητας στο ΑΠΘ
