Την καινούρια σχολική χρονιά είμαστε μπροστά στην ανακαίνιση ζητημάτων που έχουν να κάνουν με το παιδί και την πόλη, προκειμένου να μιλήσουμε για τα άγραφα αυτά δικαιώματά του. Σήμερα αυτά τα δικαιώματα τα βρίσκουμε στη Σύμβαση στα δικαιώματα ελευθερίας (άρθρα 12 – 17). Ένα διήμερο με τον Συνήγορο του Παιδιού και το «Σκασιαρχείο» στο Πολυτεχνείο κι ένα διεθνές συνέδριο της Αρχιτεκτονικής με πολλές συνεργασίες τον Μάιο του 2017 με θέμα το παιδί και την πόλη μας φέρνει αντιμέτωπους άλλη μια φορά με τα ζητήματα αρχιτεκτονικής και παιδαγωγικής, αλλά και τον συμμετοχικό σχεδιασμό των παιδιών. Η πρόσφατη μετάφραση του βιβλίου του Roger Hart, Τα παιδιά συμμετέχουν (2011), είναι μια καλή ευκαιρία για την ανακαίνιση ζητημάτων που αφορούν τον συμμετοχικό σχεδιασμό αλλά και δυνατότητα να δούμε πώς μπορούμε να κάνουμε τα παιδιά ενεργούς πολίτες χωρίς να τα χειραγωγούμε. Ο Hart επιμένει πολύ σ’ αυτό, καθώς η κλίμακα η οποία προτείνει από το 1992, παρά το γεγονός ότι δεν λαμβάνει υπόψη της διάφορα πολιτισμικά δεδομένα, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την αξιολόγηση του προγράμματος αν έχουμε και σε ποιο βαθμό αυτενέργεια των παιδιών. Οι μελέτες του, ενώ ξεκινούν από την περιβαλλοντική εκπαίδευση, επεκτείνονται στα δικαιώματα του παιδιού, την ταυτότητά τους, την τοπικότητα, την κοινότητα στην οποία θα προταθούν οι αλλαγές και στην πολιτική δράση που είναι ικανά τα ίδια να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν. Θεωρεί πως ακόμη και τα προβλήματα μπορούν να προταθούν από τα ίδια τα παιδιά, η έρευνα, το πεδίο δράσης., η συλλογή των απόψεων και ο τρόπος επίλυσης των προβλημάτων. Σε μια διαδικασία παγκοσμιοποίησης η δράση, αν έχει τοπικά χαρακτηριστικά, παράγει την έννοια της κοινότητας και του ανήκειν. Κάνει κριτική στην πλασματική συμμετοχή των παιδιών και κάνει λόγο για άμεση δημοκρατία, η οποία θα έχει την δυνατότητα να ανατρέψει την ταξικότητα της παθητικής συμμετοχής στον κόσμο. Τα φτωχά παιδιά είναι αυτά που μπορούν να σηματοδοτήσουν την δυνατότητα να δούμε τα παιδιά να αλλάζουν τον κόσμο. Αυτό που χρειάζεται είναι πρωτοβάθμια περιβαλλοντική φροντίδα, ανίχνευση των προβλημάτων στην κοινότητα, δράση για την μη επέκταση των κινδύνων που απειλούν τη ζωή και στροφή στο δομημένο περιβάλλον για αλλαγές. Η ανάδυση της υποκειμενικότητας των παιδιών γίνεται σε διαδικασία μετάβασης από την παιδική ηλικία. Το υποκείμενο δεν ταυτίζεται με την παιδική ηλικία αλλά είναι «γίγνεσθαι». Αυτό που θα κάνει τα παιδιά και τους ενήλικες ενεργούς πολίτες για την μεταμόρφωση του χώρου, είναι η ανάδειξη της κοινότητας και του ανήκειν, με κριτική συγχρόνως στην οικογένεια και το σχολείο που αντιλαμβάνεται τις σχέσεις ως παθητικές και υποταχτικές. Αυτό που δημιουργεί την αίσθηση της κοινότητας είναι η εκφορά της γνώμης των παιδιών, η κατάκτηση της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας του χώρου που ζουν, η εμπέδωση των δικαιωμάτων τους και η πολιτική αγωγή με τη μορφή δράσης σε τοπικό επίπεδο (Hart 2011: 56). Η δημιουργία ομάδων και οι φιλίες των παιδιών με τους συνομήλικους τους συμπληρώνουν επίσης την κατασκευή της έννοιας της κοινότητας (Hart 2011: 87). Μια σειρά από ζητήματα όπως αυτά της εκπροσώπησης των παιδιών από τους ενήλικες, της υπό – εκπροσώπησης των κοριτσιών, της φιλελεύθερης αντίληψης για την προστασία του παιδιού και της χειραγώγησής του από τους ενήλικες εμποδίζουν την κριτική σκέψη των παιδιών για το περιβάλλον τους και την αλλαγή του κόσμου.1 Το μεθοδολογικό πρόταγμα του Freire για συνειδητοποίηση μέσα από τον τρόπο συμμετοχής των παιδιών υπό αυτή την κατάσταση αναστέλλεται. Αυτό που μπορεί να κάνει η συμμετοχή των παιδιών, όταν συσχετίζεται με την έρευνα, το πεδίο δράσης και την γνώμη τους για το περιβάλλον, είναι να τα μετατρέπει σε πολίτες. Ο χαμηλός βαθμός συμμετοχής, ελπίδας για την αλλαγή του κόσμου και αυτοεκτίμησης είναι δείχτης της ταξικής θέσης των παιδιών. Η κριτική στην οικογένεια αλλά και στο σχολείο όταν αδιαφορεί για την συμμετοχή των παιδιών στην λήψη των αποφάσεων και την δημοκρατία, είναι προϋπόθεση για τη μετάβαση στη κοινότητα. Οι διαδρομές είναι από το σχολείο στην κοινότητα. Το γεγονός ότι οι διαδρομές των παιδιών γίνονται με ένα Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας(ΚΟΚ), με επισημάνεις και καταγραφές των εμποδίων που υπάρχουν για την πρόσβαση στους χώρους, είναι δείχτης της άμεσης πρόσληψης των παιδιών του δομημένου περιβάλλοντος στο οποίο μεγαλώνουν. Η αποσχολειοποίηση είναι αυτή που συμβάλει στον εντοπισμό των προβλημάτων από τα παιδιά και τους ενήλικες και παράγει τον διανοητικό χάρτη της κοινότητας. Συγχρόνως είναι το πεδίο δράσης και η μεθοδολογία της έρευνας η οποία μπορεί να γεφυρώσει εκ νέου τον διασπασμένο στις συνειδήσεις χώρο και χρόνο της κοινότητας και να δημιουργήσει τους όρους συγκρότησης της ιστορικότητας. Όμως η βεβήλωση του κόσμου δεν προέρχεται από τα παιδιά με το παιχνίδι τους. Στο κέντρο της πόλης είναι αντιμέτωπα με ανθρώπινες σκιές μέσα από την χρήση των ουσιών. Είμαστε αντιμέτωποι με τις πολιτισμικές κατασκευές του «βρώμικου» και του «καθαρού», αντανακλάσεις της επιζητούμενης τάξης αλλά και συγχρόνως μορφές ενός πολέμου για την αλλαγή της πόλης. Αυτό που βλέπουμε μέσα από την ενεργητική ματιά μας που εστιάζει σε προειλημμένες κατηγορίες και σχήματα είναι αναξιοπαθούντες άνθρωποι, ελλείψεις σε ακέραιες εικόνες που έχουμε στο νου μας και αντιπαραγωγικές εμπειρίες κοινωνικότητας και συνεύρεσης των ανθρώπων που παίρνουν τη μορφή του «βρώμικου» για το οποίο επιζητούμε την εξαφάνισή του. Γιατί πώς αλλιώς η έκθεση σ΄ αυτή τη «νήσο» με τα κτίρια θα αντιμετώπιζε τις διαδρομές των παιδιών τα οποία ήδη είναι εκτεθειμένα σ’ αυτό το «βρώμικο», στην παρουσία ανθρώπων εξαρτημένων που συγκεντρώνουν πάνω τους την αυτοκαταστροφή, την αρρώστια, την έλλειψη φροντίδας του εαυτού και την απώλεια του ναρκισσισμού; Να πως ο Bauman διατυπώνει το πρόβλημα: «Η επιδίωξη της καθαρότητας στη νεωτερικότητα εκφραζόταν καθημερινά με τιμωρητικές ενέργειες ενάντια σε επικίνδυνες ομάδες ανθρώπων. Η επιδίωξη της καθαρότητας στη μετανεωτερικότητα εκφράζεται καθημερινά με τιμωρητικές ενέργειες ενάντια σε κατοίκους κακόφημων δρόμων και αστικών δρόμων με απαγορευμένη κυκλοφορία, καθώς και ενάντια σε πλάνητες και χασομέρηδες. Και στις δυο περιπτώσεις η «ακαθαρσία» που πάνω της εστιάζεται η τιμωρητική ενέργεια είναι η ακρότητα εκείνης της μορφής που υπό κανονικές συνθήκες προβάλλεται ως καθαρή, το τέντωμα δηλαδή στα άκρα αυτού που θα έπρεπε να παραμείνει σε κάποια όρια αλλά που δεν τα κατάφερε. Με άλλα λόγια είναι το απόρριμμα, η μετάλλαξη ενός προϊόντος, η οποία το κάνει να κρίνεται ακατάλληλο κατά τον έλεγχο». (Bauman 2002: 43).2 Αυτό συμβαίνει μαζί με την παρουσία της αστυνομίας, η οποία για τον Ranciere είναι η σύγχρονη συνέχιση της πολιτικής. Η σχολική κοινότητα μ’ αυτήν την έννοια είναι μέρος της αναπαράστασης και συγχρόνως εργάζεται για νέες μορφές αναπαραστικότητας. Ο μεταμοντέρνος σχεδιασμός του χώρου είναι η αλλαγή σ’ αυτήν την αναπαράσταση. Τα παιδιά μπορούν να βεβηλώσουν με άλλο τρόπο την πόλη και η ορατότητά τους θα εισάγει την ετερότητα και τον άλλο [other] βάζοντας προτεραιότητες. Και το συμφέρον τους έρχεται πρώτο. Τα παιδιά είναι το έσχατο υποκείμενο της πολιτικής.
Κινούμαστε λοιπόν. Η κίνηση είναι ίδιον του μοντερνισμού. Το σχολείο δεν είναι μόνο ένα κτίριο αλλά μια νήσος με δομημένους και ελεύθερους χώρους. Το σχολείο είναι οι διαδρομές του.3 Το τρίπτυχό μας είναι τάξη – αυλή – κοινότητα. Το σχολείο έτσι από – σχολειοποιείται, κάνει ποδήλατο στους ρυθμούς της πόλης με τις φυσικές επιστήμες, τις κοινωνικές, την επιστημολογία, τις συγκρούσεις της την συμμετοχική παρατήρηση και τις αισθητοποιημένες μορφές του «συνέρχεσθαι». Στόχος η διάρρηξη των αναλυτικών προγραμμάτων, η υπαίθρια διδασκαλία, μια ιδέα της «Λοξής Τάξης», η χρήση δωρεάν χώρων και υπηρεσιών, η συλλογική δράση, η πολιτική της παιδικής ηλικίας και η αλλαγή αυτού που έχουμε φαινομενολογικά τόσο μεγάλη ανάγκη, του κόσμου. Η πόλη είναι η διαδρομές της, το μέσα/ έξω στις πόρτες του σχολείου και ο διάλογος με την ετερότητα και τον μετασχηματισμό του κοινωνικού.
1 Για περισσότερα δες Roger Α. Hart (2011), Τα παιδιά συμμετέχουν: Θεωρία και πραχτική της εμπλοκής παιδιών στην ανάπτυξη της κοινότητας και τη φροντίδα του περιβάλλοντος, μετάφραση – πρόλογος - επιμέλεια Κωνσταντία Ταμουτσέλη, Αθήνα: Επίκεντρο.
2 Bauman Zygmunt (2002), Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της, Αθήνα: Ψυχογιός
3 Δες το εξαιρετικό έργο της Κυριακής Τσουκαλά (2006), Παιδική αστική εντοπία, Αρχιτεκτονική και νοητικές αναπαραστάσεις του χώρου, Αθήνα: Τυπωθήτω
