Αθανασιάδης, Χ.: Τα αποσυρθέντα
βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία
στην Ελλάδα, 1858 – 2008.
‘Αλεξάνδρεια', Αθήνα 2015. σελ 295
Η νέα αυτή βιβλιογραφική κατάθεση του Χάρη Αθανασιάδη έρχεται σε μια καίρια στιγμή των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων να εμπλουτίσει το corpus της εκπαιδευτικής μας ιστορίας.
Μέσα από την αναλυτική παρακολούθηση τεσσάρων περιπτώσεων απόσυρσης σχολικών Αναγνωστικών και διδακτικών βιβλίων Ιστορίας και των κοινωνικό-πολιτικών συνθηκών της εποχής τους, αναδεικνύει τη βαθύτερη διάσταση και ένταση αυτών των ιδεολογικο-πολιτικών μαχών. Δεν είναι, υποστηρίζει ο Αθανασιάδης, ούτε τόσο και κυρίως η παλιότερη διαμάχη για τη γλώσσα, ούτε πολύ περισσότερο, έστω και δευτερευόντως, η παιδαγωγική τους επάρκεια, αλλά η έννοια της εθνικής ελληνοχριστιανικής – ορθότερα ελληνορθόδοξης – πολιτιστικής μας ταυτότητας και της λεγόμενης αδιάλειπτης τρισχιλιετούς παρουσίας, αυτού του ιστορικού αδιαφοροποίητου ταξικά λαού. Και μάλιστα αυτό που αποδεικνύει - αναδεικνύει, με κάθε λεπτομέρεια και αφάνταστη τεκμηρίωση, είναι ο τρόπος σύλληψης αυτών των προταγμάτων, κάτω από τις μεταβαλλόμενες συνθήκες και ανάγκες των ιδεολογικό-πολιτικών αιτούμενων της περιόδου που διεξάγονται, πάντοτε όμως ηρωικά και προσωποκεντρικά εστιασμένα.
Σ' αυτήν τη διαμάχη εμπλέκονται οι επίσης μεταβαλλόμενες δυναμικές και τα δυσδιάκριτα όρια ανάμεσα στην ακαδημαϊκή και στην κατ' εξοχήν Δημόσια Ιστορία, που κατά κύριο λόγο διδάσκεται στη βασική εκπαίδευση. Όρους και όρια που αναλύει με αυστηρή μεθοδολογική πειθαρχία στα εκτενή Προλεγόμενα του βιβλίου.
Στην πρώτη επιτρέπεται, σύμφωνα με πρόσφατη ‘γνωμάτευση' του… Χρύσανθου Λαζαρίδη, η ελεύθερη έρευνα (!), ενώ στη δεύτερη επιβάλλεται η αναπαραγωγή των… εθνικών στερεοτύπων και μύθων, σύμφωνα με δήλωση του Αντώνη Σαμαρά.
Το πώς αυτό μπορεί να υπερκεραστεί θετικά, χωρίς να δημιουργεί προκλήσεις, το αποδεικνύει το βιβλίο της Ιστορίας της Γ΄ Γυμνασίου, το μόνο που δεν έγινε αντικείμενο πολεμικής. Αποδεικνύοντας ότι η σχολική ιστορία γίνεται κατορθωτό να μην είναι πάντα η επίσημη και κοινωνικά διάχυτα κρατούσα Δημόσια Ιστορία.
Στο σημείο αυτό ας μην λησμονούμε το διαμεσολαβητικό παιδαγωγικά ρόλο του δάσκαλου, που σήμερα δεν είναι φορέας μονοδιάστατα των παραδοσιακών αντιλήψεων, αλλά σε μεγάλο βαθμό έχει ριζικά διαφοροποιηθεί, από προγενέστερες εποχές, όπως επίσης και τις πολλαπλές πολιτισμικο-πολιτικές προσλαμβάνουσες πια του ίδιου του μαθητή, γεγονός που δυνάμει μετατρέπει την αίθουσα από τόπο αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας σε μια ακόμη εστία εξουσίας, όπου δεν αντανακλάται απλά η κοινωνική διαπάλη αλλά διεξάγεται.
Σ' αυτή τη δυναμική, δεν μπορεί αβίαστα η «σχολική ιστορία να νοείται πλέον ως η βιογραφία του έθνους», όπου «οι εσωτερικές συγκρούσεις υποβαθμίζονται, οι μελανές σελίδες εξαφανίζονται, οι πολλαπλές αντιφάσεις εξομαλύνονται, ενώ οι μυθικές παραδόσεις αναμειγνύονται με τα ιστορικά γεγονότα, ώστε να συγκροτείται μια αληθοφανής και εύληπτη συνεκτική αφήγηση, ικανή να παράγει μια συμπαγή και μαχητική εθνική ταυτότητα», αν δεν θέλουμε άλλο να παράγουμε ανιστόρητους νέους πολίτες. Μια που δεν είναι δυνατό να ισχύει πια εκείνο του Ρενάν, που παραθέτει ο Χ.Α.: «Η λήθη ακόμη και η ιστορική πλάνη είναι ουσιαστικοί παράγοντες για τη συγκρότηση του έθνους».
Το εντυπωσιακό που δημιουργεί και η ανάλυση του συγγραφέα και η διάχυτη πραγματικότητα είναι η πρόσληψη διαχρονικά, στο νεοελληνικό γίγνεσθαι, της ιστορίας ως ανοικτού πάντα διακυβεύματος. Το οποίο – όπως και τόσα ακόμη, που πάνε και έρχονται στον κοινωνικό μας σχηματισμό, χωρίς να λύνονται οριστικά ποτέ, όπως τα δίπολα ανατολικότροπο-δυτικότροπο, εκσυγχρονισμός-εκδημοκρατισμός – αναπαράγεται διαχρονικά. Απόδειξη δυο πολύ πρόσφατα παραδείγματα: η ανακοίνωση της ΟΝΝΕΔ εναντίον του ιστορικού Αντώνη Λιάκου, ως αρνητή της μοναδικότητας της Ιστορίας μας, και η δίωξη ενός Γερμανού ιστορικού, του Χάινς Ρίχτερ, και μάλιστα σύμφωνα με ένα αμφιλεγόμενο άρθρο του… αντιρατσιστικού νόμου, επειδή στο νέο του βιβλίο τόλμησε να απομυθοποίησει τη συμπεριφορά των Κρητικών στη μάχη της Κρήτης.
Το θέμα, δυστυχώς, δεν αφορά μόνο τα βιβλία ιστορίας και τα αναγνωστικά, αφορά ευρύτερα την κοινωνικο-πολιτική άρθρωση του κοινωνικού μας σχηματισμού, τις βαθύτερες φοβίες μιας ανολοκλήρωτης ταξικής διάρθρωσης με αρνητικά χαρακτηριστικά. Αποτέλεσμα, σύμφωνα με τη δική μου ανάλυση, της μη ύπαρξης μιας εθνικής αστικής και αργότερα εργατικής τάξης, αλλά την αρνητική ταυτόχρονη συνειδητοποίησή τους για λόγους ‘εξω-οικονομικού καταναγκασμού' καθώς και η μη ύπαρξη, αντίστοιχων μαθημάτων κοινωνικής και πολιτικής διάρθρωσης του κοινωνικού μας σχηματισμού και η υποβάθμιση μαθημάτων όπως τα Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος ή η λεγόμενη Αγωγή του Πολίτη. Η ανάλυση αυτή εκφεύγει προφανώς της κριτικής παρουσίασης του συγκεκριμένου βιβλίου.
Σε αυτό, πάντως, το πεδίο και μόνο μπορούμε να ανιχνεύσουμε τη βαθύτερη, διάχυτη αιτία της μη εμπιστοσύνης σ' αυτή καθαυτή την ταυτότητά μας, που καλύπτεται μέσα στην αχλύ μιας ιδεαλιστικά εθνικιστικής και πάντα προκρούστειας ρητορείας, η οποία κατορθώνει πάντως με την πολεμική της να βγαίνει νικήτρια σε όλες τις επιμέρους διαμάχες περί τα βιβλία της εκπαίδευσης. Άλλωστε, πάντα «οι διαμάχες για το παρελθόν αποσκοπούν συχνά στην ενίσχυση σύγχρονων κοινωνικών ισορροπιών και θεσμικών κρυσταλλώσεων»!
Ο ανασφαλής αστισμός διαχέεται ως ανασφαλής εθνική ταυτότητα και διαχέεται για τους ίδιους ακριβώς λόγους και στο μεγαλύτερο τμήμα της κοινοβουλευτικής και εξωκοινοβουλευτικής μας Αριστεράς, με αποτέλεσμα, βοηθούσης γενεσιουργά και της στάσης της στο Κυπριακό την δεκαετία του '50, που ιδιαίτερα εύστοχα αναλύει ο Αθανασιάδης, ένα διάχυτο ‘σοσιαλπατριωτισμό'.
Είναι σαφές ότι σ' αυτό το σχεδόν 300 σελίδων βιβλίων, με την πρωτοτυπία της αντίστροφης πορείας από το πρόσφατο στο χθες, που αποσκοπεί, όπως γράφει ο Χ.Α., στον εντοπισμό των γενικών τάσεων που διαπερνούν τον 20ο αιώνα - θαρρώ πως αυτή η φοβία, που ως αντίδοτο παίρνει τις πιο επιθετικές μορφές, αναδεικνύεται μέσα από τη συστηματική, λεπτολόγα και γραμμή τη γραμμή, παραπομπή την παραπομπή, αποδόμηση χωρίς μεγάλα καταγγελτικά λόγια, αυτού του διάχυτου στην κοινωνία εθνικιστικού λόγου. Μέσα από τη γείωση -άλλο προτέρημα του βιβλίου με την κοινωνικο-πολιτική ευρύτερη ιστορικο-πολιτισμική συγκυρία.
Στο σημείο αυτό ο προσεκτικός και κριτικός αναγνώστης, θα προσέξει πως με ένα απλό, σαφή και καθόλου αποφθεγματικό λόγο ο Αθανασιάδης αντιμετωπίζει τις παρεμπίπτουσες γενικεύσεις και διασυνδέσεις με τα Διαφωτιστικά ρεύματα – που επέτρεψαν την ύπαρξη χωρίς ενστάσεις του ‘Γεροστάθη' του Μελά, για πάνω από 40χρόνια, σύμφωνα με το οποίο ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός σταματά ….με την Μάχη της Χαιρώνειας και την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Μακεδόνες – γεγονός αδιανόητο μετά την κυριαρχία στο γύρισμα του 19ου αιώνα προς τον 20ο, του Ρομαντικού ρεύματος και της Παπαρηγοπούλειας Ιστορίας αντίστοιχης βέβαια με τις ανάλογες εθνικές αφηγήσεις σε όλη την Ευρώπη.
Παράλληλα όμως θα παρατηρήσει και μια αδυναμία του βιβλίου κάποιες συχνές επαναλήψεις επιχειρημάτων κι απόψεων, αποτέλεσμα της διαφορετικής εποχής γραφής των 4 πρώτων κεφαλαίων, που ενσωματώθηκαν στο βιβλίο χωρίς τις αναγκαίες προσαρμογές στην νέα ενότητα που συναποτελούν.
Αυτό δεν στερεί βέβαια σε τίποτε την προσπάθεια του Χ.Α. να παρουσιάσει όλα τα επιχειρήματα όλων των πλευρών στην κάθε περίπτωση, χωρίς να χάνεται η δική του θέση, χρησιμοποιώντας όσο είναι δυνατό, τις απαραίτητες αποχρώσεις του εκάστοτε ιστορικού γίγνεσθαι. Ίσως μόνο σε ένα σημείο μένει διστακτικός, στην εκφορά δικής του θέσης όταν αναφέρετε στις περί πολιτισμικής συνέχειας του Ελληνισμού, απόψεις του Νίκου Σβορώνου. Αλλά όπως ο ίδιος γράφει … «όπως στις διαπροσωπικές σχέσεις, έτσι και στις ιστορικές αφηγήσεις οι σιωπές μιλάνε και οι απουσίες έχουν κάτι να ιστορίσουν»!
Τέλος αξίζει να τονίσουμε ότι η ικανότητα του ιστορικού να κατανοεί την πολύπλευρη δυναμική του ιστορικού γίγνεσθαι, όπως σημειώνει σχεδόν παρεπιπτόντως ο Χ. Α απαιτεί ο ιστορικός να μετέχει ενεργά στο κοινωνικό-πολιτικό γίγνεσθαι.
Ανεξάρτητα και πάνω απ' όλα πάντως το βιβλίο δεν αποτελεί απλά μια τομή στην μελέτη της ιστορίας της εκπαίδευσης αλλά μέσω αυτής μια ευρύτερη Ιστορία του νεοελληνικού γίγνεσθαι. Ακριβώς αυτό το καθιστά αναγκαίο για κάθε σκεπτόμενο ενεργό πολίτη και όχι μόνο μια κατηγορία εκπαιδευτικών. [
Άλκης Ρήγος
