Χαράλαμπος Μπαλτάς
Ποιο είναι το δημοκρατικό σχολείο της κοινότητας σήμερα; Και γιατί είμαστε μπροστά σε δυο τύπους σχολείων, αυτό του ‘γύψου', των ποινών και της καταστολής, όχι μακριά από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Agamben κι αυτό της εναλλακτικής δημόσιας παιδαγωγικής με στοιχεία ισότητας, όπως αυτό του Ranciere; Και πώς θα μπορέσουμε να μιλήσουμε για ένα σχολείο της κοινότητας που μετασχηματίζει τον εκπαιδευτικό σε πολιτικά δρών υποκείμενο και δίνει στα παιδιά την ιδιότητα του πολίτη απλόχερα; Αυτά τα ερωτήματα είναι και το μεθοδολογικό εργαλείο διάνοιξης του αντικειμένου που αίρουμε ως τέτοιου. Ας δούμε όμως μερικές βασικές παιδαγωγικές αρχές που θα μας φτάσουν στη δημοκρατική στιγμή. Βασικά χαρακτηριστικά του σχολείου της κοινότητας είναι η αρχιτεκτονική μεταμόρφωσή του σε περισσότερους χώρους εκτός σχολείου, προκειμένου να έχουμε τον μοντερνισμό της κίνησης και την παραγωγή του ιδεώδους της κοινότητας.1 Η αντιπαράθεση διοίκησης και παιδαγωγικής μπορεί να γίνει κατανοητή ως άμεση δημοκρατία των οργάνων της κοινότητας, εκπροσώπηση της παιδικής ηλικίας, ως δημιουργία ομάδων και ως αντιφασιστική, πολιτειακή παιδεία. Η παιδαγωγική παράδοση στην οποία αναφερόμαστε είναι αυτή που έπεται του σχολείου εργασίας στον μεσοπόλεμο. Η σημερινή κρίση της εργασίας, συγχρόνως μ' αυτή του κεφαλαίου, κάνει την εκπαίδευση να κινείται από μια άλλη σκοπιά, πέραν της οικονομίας, στο σχολείο της (συν)εργασίας. Αλλά και να την εισάγει με την προτεραιότητα του πολιτικού. Το σχολείο, μέσα από τις αντιλήψεις του Celestin Freinet και του Paulo Freire, πετυχαίνει τη δημοκρατική στιγμή, είτε αυτή είναι η άρνηση της λογοκρισίας της εφημερίδας των παιδιών, είτε η ανάγνωση του βιβλίου του κόσμου. Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις που αναπτύχθηκαν τα χρόνια της αντίστασης, καθώς είχαμε μια στράτευση πέραν του εκσυγχρονισμού του μεσοπολέμου, δείχνουν το δρόμο για την παιδαγωγική της αντίστασης.. Και τέλος, η εισαγωγή της πολιτικής στα σχολεία που συνοδεύεται από αντιλήψεις κριτικής και θεσμικής παιδαγωγικής, είναι κι αυτή ένας ακόμη σταθμός. Η διεθνής εμπειρία των σχολείων της κοινότητας σε Ασία, Αφρική και Ευρώπη, είναι ένας ακόμη πολύτιμος οδηγός.2 Το κρίσιμο είναι να δούμε πώς το σχολείο της κοινότητας με καθημερινές πρακτικές μπορεί να είναι ο μικρόκοσμος του κόσμου που έρχεται.3
Το σχολείο της κοινότητας είναι μια παιδαγωγική πρόταση η οποία εδράζεται στην συσχέτιση του σχολείου με τα γραφεία σχολικής ζωής (Αγωγή Υγείας, Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Πολιτιστικών Θεμάτων), την εξασφάλιση της διατροφής, την κινητοποίηση των πόρων της κοινότητας, τα κοινωνικά κινήματα και τις πολιτισμικές πρακτικές που αποβλέπουν στην ενδυνάμωση [empowerment] της υποκειμενικότητας. Είναι μια πολιτική που αναφέρεται σ' ένα σχολείο το οποίο θα είναι μια "νήσος" από δομημένους και αδόμητους χώρους, με διαδρομές σπιτιού – σχολείου, περισσότερους ενήλικες ως πρόσωπα εμπιστοσύνης στη κοινότητα και οριζόντια χρήση των δομών αλληλεγγύης και υποστηρικτικού περιβάλλοντος. Στόχος του δικτύου όλων αυτών των χώρων είναι η παραγωγή του κοινοτικού ιδεώδους, η αναγνώριση των ταυτοτήτων, η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην υποκειμενικότητα και οι διαδρομές, οι οποίες θα συσχετίζουν εκ νέου τον ριζοσπαστικό υλισμό του χώρου με τις διανοητικές συνθήκες παραγωγής του χρόνου.4 Αυτή είναι κι η απάντηση στην αγορά, οι δωρεάν χώροι και η πρόσβαση των παιδιών σ' αυτούς. Η κοινότητα, με την υιοθέτηση αρχών από την Αγωγή Υγείας, είναι έννοια που παράγει σύνορα υπό διαπραγμάτευση και έχει θεραπευτικό περιεχόμενο. Ωστόσο η κοινότητα δεν ταυτίζεται με το σχολείο της κοινότητας, ακριβώς γιατί, όπως αναφέρει και η Iris Young, η κοινότητα δεν είναι μία και υπόκειται και η ίδια σε αναστοχασμό.5 Και μια μικρή επισήμανση που είναι απαραίτητη. Η κοινότητα ως έννοια χρησιμοποιήθηκε ιστορικά στον ελληνικό μεσοπόλεμο, κακοποιήθηκε και αντικαταστάθηκε πια σήμερα από τα δικαιώματα του παιδιού, την φιλελεύθερη πρόσληψη της παιδικής ηλικίας. Όμως μπορούμε να δούμε τα δικαιώματα του παιδιού και το σχολείο της κοινότητας συμπληρωματικά, ειδικότερα στην περίπτωση των δικαιωμάτων της ελευθερίας (άρθρα 12 – 17 στης Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού) και άγραφων δικαιωμάτων του χώρου. Οι πρόσφατες καμπάνιες για τα δικαιώματα του παιδιού στην Αθήνα τις σχολικές χρονιές 2014/ 2016 είναι σ' αυτό το πνεύμα.
Ας εξετάσουμε όμως περισσότερο το δημοκρατικό σχολείο της κοινότητας. Βασικά στοιχεία του δημοκρατικού σχολείου της κοινότητας, με τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής οικονομίας, είναι τα εργαστήρια, ο κήπος, ο σπόρος, οι ομάδες χωρίς αρχηγό, η βιβλιοθήκη, η παιδαγωγική της αυλής, τα παραδοσιακά παιχνίδια, το τυπογραφείο, οι μαθητικοί συνεταιρισμοί, η υιοθέτηση χώρων εκτός σχολείου, καθώς και η ήπια μετακίνηση, όπως με τα ποδήλατα ή οι εκτεταμένες πεζοδρομήσεις που θα υπακούουν στη λογική της ενοποίησης του σχολείου με τους γείτονες χώρους. Επίσης οι επιστημονικές γνωστικές κατακτήσεις που αφορούν την κριτική στο θετικισμό, τις φυσικές επιστήμες, την επιστημολογία και την μεθοδολογία, είναι βασικά στοιχεία αυτού του σχολείου, μαζί με την ανάδειξη των ανθρωπιστικών σπουδών, και τον κόσμο μετά το Άουσβιτς. Πρόκειται εν πολλοίς για ένα σχολείο με θεματικές γνωστικές περιοχές που επιστρέφουν στη ρητορική σχέση δύναμης και λόγου στις αναδυόμενες υποκειμενικότητες, μέσα από την δημόσια σφαίρα, την πολιτική και την οικειοποίηση του χώρου. Το τρίπτυχο αυτού του σχολείου είναι τάξη – αυλή – κοινότητα και ο στόχος του είναι να σχεδιάζει διαρκώς αυτό το τρίπτυχο προς όφελος της κοινωνικής οικονομία και της (συν)εργασίας. Η χρήση της υπαίθριας διδασκαλίας, όπως ανάγλυφα την αισθητοποιεί η «Λοξή Τάξη» του Ζάφου Ξαγοράρη, είναι επίσης στην οπτική των υποκειμένων του.6 Το αίτημα για ζωή, η δυνατότητα να μην είμαστε «γυμνή ζωή», αλλά μια μορφή ζωής, όπως λέει και ο Agamben, είναι η απάντηση στο θάνατο που σκορπά η οικονομία της αγοράς. Η κοινωνική οικονομία είναι το οικονομικό που έπεται του πολιτικού. Κεντρικό σ' αυτή την αντίληψη είναι το ανοιχτό προς τα έξω σχολείο, η βιβλιοθήκη και η παραγωγή μέσα από τα υλικά δίκτυα - κι όχι τα ψηφιακά - σθεναρών σχέσεων με πολλούς ενήλικες που μπορούν να αντικαταστήσουν την απώλεια της αυθεντίας των γονιών και των εκπαιδευτικών. Ο στόχος είναι η διαρκής παρουσία της παιδικής ηλικίας στην πόλη που συνοδεύει την ανάπτυξη του κάθε παιδιού, μέσα από μια παιδαγωγική, η οποία έχει τις οφειλές της στη θεσμική, την κριτική και την αντί – οιδιπόδεια παιδαγωγική. Αυτή η πόλη που είναι ανοιχτή, δωρεάν και όλο δικαιώματα για τα παιδιά.7
Η επιστημολογία των επιστημών, η φιλοσοφία, ο οπτικός αλφαβητισμός η κριτική στην επιστήμη και οι πολλαπλοί αλφαβητισμοί συσχετίζονται με τη συλλογική δράση, τις ομάδες και την πολιτική. Η πολιτική είναι μέσα στο σχολείο, τόσο ως αριστοτελική πράξη και φρόνηση όσο κι ως παράδειγμα κοινωνικής επιστήμης που διαλέγεται επιστημολογικά με τις άλλες γνωστικές περιοχές. Η δημοκρατική στιγμή έχει τις αναφορές της στον Derrida και το άξιο να ερωτηθεί είναι η κληρονομιά του Heidegger. Τι μπορούμε να ρωτήσουμε σήμερα; Ίσως, αν το σχολείο θα το εγγράψουμε στον άμεσο κόσμο της κοινωνικής οικονομίας, του εδάφους και της χώρας ή στον κοσμοπολιτισμό, με κύριο χαρακτηριστικό αυτό που ήδη έχουμε, την μετανάστευση των νέων. Η αλλαγή του κόσμου και στην μία και στην άλλη περίπτωση προϋποθέτει τη δυνατότητα ο λόγος να έχει τον τόπο του, τον κόσμο του, αλλά και την πολιτική ηγεμονία του ή αλλιώς τη δύναμή του. Η πολιτική είναι μια επινόηση της δυνατότητας να έχουμε κόσμο κι αυτό αφορά και το ίδιο το σχολείο να έχει τον άμεσο κόσμο του.8 Αυτός ο κόσμος είναι σε σύγκρουση με την αναπαραγωγή του κοινωνικού σχηματισμού κι αυτός επιτρέπει τη διάνοιξή του με βάση τα ερωτήματα των προβλημάτων που παίρνουμε μέρος στη λύση τους. Η ανάγνωση στην κριτική παιδαγωγική του Freire είναι η ανάγνωση αυτού του κόσμου. Ο κόσμος, η κριτική παιδαγωγική, η ανάγνωση και η πολιτική είναι ένα πεδίο ερμηνευτικής.9 Το σχολείο της κοινότητας είναι ανοιχτό εισάγοντας λόγους όπως, καταπιεστές, ιεραρχίες, «βρώμικη» γνώση, ρατσισμούς, ιδεοληψίες, μορφές πίστεων, κοινές γνώμες, δοξασίες, υποτιμήσεις, διαφωνίες, ολοκληρωτισμούς, ιδεολογίες, οικειότητες, πολέμους, ανισότητες, προσωπικές στάσεις, οικογενειακές παραδόσεις, πλειοψηφίες/ μειοψηφίες, βία, θρησκείες, μητρικές γλώσσες, σώματα, σεξουαλικότητα και κρατικές πολιτικές. Αλλά ή θα αναπαράγει ευθέως αυτό που εισάγει ή θα το διορθώσει, θα το αντιγράψει, θα το μετασχηματίσει και θα το επιστρέψει εκ νέου για τη διάχυσή του πάλι στη κοινότητα,. εξάγοντας αυτή τη φορά όμως, γνώσεις, αλήθειες, συμμετοχικές παρατηρήσεις, μετρήσεις, μεταφράσεις, ενοράσεις, βλέμματα, δικαιοσύνη, κατασκευές, μιμήσεις, ρητορικές, πειθώ, ισότητες, επιθυμίες, συμπτώματα, όνειρα, συμβάντα, χειρονομίες, επιτελέσεις του χώρου και του χρόνου, δημοσιότητα, αποκαταστάσεις, διορθώσεις, αναπληρώσεις, συλλογικές δράσεις, διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις, διαδρομές στην πόλη, αφισοκολλήσεις, αναπαραστάσεις και απόλαυση. Η παλιά γνώριμή μας συζήτηση για την αναπαραγωγή.10 Γιατί δεν μπορεί να αποφύγει κανείς/ καμία να αναμετρηθεί με τα ήδη υπάρχοντα ταμπού, την ιστορία, την πολιτική, την σεξουαλική ζωή, την οικογένεια, το θεό, το θάνατο και το δημόσιο χώρο, όταν θέλει να μιλήσει για τη δημοκρατία και το σχολείο που της αντιστοιχεί. [
1 Δες Μπάμπης Μπαλτάς, «Το σχολείο της κοινότητας: το παράδειγμα του 35ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών», περιοδικό Λεύγα, τχ. 8, Αθήνα 2012, σελ. 55 – 65.
2 Για μια επισκόπηση των σχολείων της κοινότητας ανά ηπείρους δες Roger Α. Hart, Τα παιδιά συμμετέχουν: Θεωρία και πραχτική της εμπλοκής παιδιών στην ανάπτυξη της κοινότητας και τη φροντίδα του περιβάλλοντος, μετάφραση – πρόλογος - επιμέλεια Κωνσταντία Ταμουτσέλη, Επίκεντρο, Αθήνα 2011.
3 Για τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις για το σχολείο της κοινότητας δες Michael Goehlich, «Σχολείο συντονισμένο με την κοινωνική ζωή. Ιστορία και θεωρητικό υπόβαθρο», στο Michael Goehlich (επιμέλεια), Παιδοκεντρική διάσταση στη μάθηση, Ανοιχτό σχολείο, Εναλλακτικό σχολείο, Σχολείο της κοινωνίας, Σχολείο του Reggio, μετάφραση Ε. Νούσια, εισαγωγή – επιμέλεια Κ. Χρυσαφίδης, Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 2003, σελ. 207 – 230.
4 Για περισσότερα δες Κυριακή Τσουκαλά, Παιδική αστική εντοπία, Αρχιτεκτονική και νοητικές αναπαραστάσεις του χώρου, Τυπωθήτω, Γιώργος Δαρδανός, Αθήνα 2006, σελ. 76 – 86.
5 Iris Marion Young, «Η ζωή στην πόλη και η διαφορά», μετάφραση Δημήτρης Λάλλας, περιοδικό Σημειώσεις, τχ. 77, Αθήνα 2013, σελ. 7 – 35.
6 Χαράλαμπος Μπαλτάς, «Πειραματισμός, Παιδαγωγική και Πολιτική: ένα υπαίθριο σχολείο της κοινότητας στο Πεδίο του Άρεως», εφημερίδα Κυριακάτικη Αυγή, περιοδικό Παιδεία και Κοινωνία, τχ. 97, Μάιος 2015, σελ. 5 – 7.
7 Δες Ραούλ Βανεγκέμ, Μήνυμα σ' αυτούς που αγωνίζονται, μετάφραση Δανάη Κασίμη – Λίζα Γιουλούντα, εκδόσεις Εξάρχεια, Αθήνα 2014, σελ. 65 – 70.
8 Ο κόσμος είναι βασική φαινομενολογική μας συνθήκη για τη δυνατότητά μας σαν υποκειμενοποιούμαστε. Δες Κώστας Δουζίνας, Ριζοσπαστική πολιτική και νομική φιλοσοφία. Δικαιώματα, αυτοκρατορία, κοσμοπολιτισμός, μετάφραση Μιχάλης Λαλιώτης, Νήσος, Αθήνα 2013, σελ. 467 – 471.
9 Για τις εφαρμογές της κριτικής παιδαγωγικής στην παιδαγωγική πράξη δες Paulo Freire, Δέκα επιστολές σ' αυτούς που τολμούν να διδάσκουν, μετάφραση Μανόλης Νταμπαράκης, επιμέλεια Τάσος Λιάμπας, Επίκεντρο, Αθήνα 2009.
10 Για μια πρόσφατη ανάγνωση της «αναπαραγωγής» δες Judith Butler, Η ψυχική ζωή της εξουσίας, μετάφραση Τάσος Μπέτζελος, Πλέθρον, Αθήνα 2009, σελ. 131 – 147.
