Του Γιώργου Πλειού*
Αλλαγή υποδείγματος
Η εποχή στην οποία ζούμε είναι χωρίς αμφιβολία μια εποχή μετάβασης, γι’ αυτό και είναι μια εποχή κρίσης με την ευρεία έννοια του όρου. Στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, οι νέες τεχνολογίες αυτοματοποίησης και η εμπορευματοποίηση σφραγίζουν πλείονες εξελίξεις ιδιαίτερα από το 2007.
Η εξατομίκευση, η ρήξη των ορίων ελεύθερου και εργάσιμου χρόνου, οι ρωγμές στη διαχωριστική γραμμή δημοσίου και ιδιωτικού χώρου σφραγίζουν την κοινωνική ζωή. Η εκχώρηση αρμοδιοτήτων του εθνικού κράτους προς τα πάνω, και προς τα κάτω, αλλά και το δημοκρατικό έλλειμμα και η πολιτική απάθεια, κλονίζουν τα μοντέλα Δημοκρατίας (ως διαδικασίας λήψης αποφάσεων ή σεβασμού των δικαιωμάτων), και ωθούν αρκετούς στην αμφισβήτηση της.
Η μετατόπιση προς ένα συντηρητικό πλαίσιο στην κλίμακα των αξιών συνοδεύει τις προαναφερθείσες εξελίξεις.
Ωστόσο, μια αρκετά ορατή αλλαγή είναι η κυριαρχία των νέων μέσων και ιδιαίτερα του διαδικτύου. Αυτό, όμως, είναι μόνο η προθήκη μιας μεγαλύτερης αλλαγής που συντελείται στα βαθιά στρώματα του επικοινωνιακού και κοινωνιακού συστήματος.
Πρόκειται για αλλαγή υποδείγματος στον τρόπο επικοινωνίας των σύγχρονων κοινωνιών, που συνοδεύει την αλλαγή στον τρόπο παραγωγής και στον τρόπο κυριαρχίας. Συνυπάρχουν, ταυτόχρονα, οι τάσεις που χαρακτήριζαν το παλιό επικοινωνιακό υπόδειγμα με τις τάσεις του αναδυόμενου υποδείγματος, χωρίς να μπορούμε να υπολογίσουμε πως ακριβώς αυτό θα μετασχηματισθεί. Συχνά προσπαθούμε να κατανοήσουμε τις σημερινές εξελίξεις με τη χθεσινή οπτική.
Εξακολουθούν να είναι ζέοντα ζητήματα, όπως άλλωστε αυτό της συγκέντρωσης των μέσων επικοινωνίας και της εμπορευματοποίησής τους. Ιδιαίτερη θέση καταλαμβάνει ο περιορισμός των πηγών των ειδήσεων και η κυριαρχία των διεθνών πρακτορείων. Η εμπορευματοποίηση αποδεικνύεται σημαντικός μηχανισμός λειτουργίας και πρόβλημα των ιδιωτικών, ενώ οι πολιτικές παρεμβάσεις πρόβλημα των κρατικών. Σημαντικό παραμένει το ζήτημα των σχέσεων μεταξύ ιδιωτικών μέσων και του κράτους, που συνδέθηκε με το φαινόμενο της διαπλοκής, όρος που τελικά κατέστη παγκόσμιος. Το ίδιο αφορά και τις διαμάχες για τον πλουραλισμό των απόψεων στα ΜΜΕ ή τη στροφή στην ψυχαγωγική ενημέρωση και τον κιτρινισμό, απότοκο της οποίας είναι η απίσχναση των ορίων μεταξύ ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, η κυριαρχία των ρεάλιτι, κοκ. Η διαμάχη για τη μια ή την άλλη ιδεολογική ερμηνεία των γεγονότων εξακολουθεί, αν και πλέον εξασθενημένη, να έχει πάρει τη μορφή της ανάλυσης της πλαισίωσης των ειδήσεων.
Ταυτόχρονα, όμως, αναδύεται ένα νέο επικοινωνιακό υπόδειγμα, λιγότερο ή περισσότερο διαφορετικό από το παλιό. Η σταδιακή κυριαρχία των ψηφιακών μέσων, και ιδιαίτερα του διαδικτύου, είναι η πρώτη ορατή πτυχή αυτής της αλλαγής. Η κυριαρχία αυτή συμβαδίζει με την γενικότερη τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη.
Η κυριαρχία του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ)
Όμως, ακόμα σημαντικότερες είναι η κοινωνική διάσταση του νέου τρόπου επικοινωνίας, δηλαδή α) η εξάπλωση ενός μαζικού μέσου με οριζόντια δομή, και β) η διάσταση του περιεχομένου και της δομής του, ιδιαίτερα στην ενημέρωση, της οποίας τελευταία αντιλαμβανόμαστε την όλο και μεγαλύτερη ισχύ της, ιδιαίτερα με κάποια φαινόμενα όπως τα fake news.
Ορισμένα στοιχεία που πιστοποιούν αυτή την κυριαρχία είναι τα ακόλουθα:
Χρήστες του διαδικτύου και του Facebookανά γεωγραφική περιοχή, 31 Δεκεμβρίου 2017
Από το πλήθος των χαρακτηριστικών που έχουν τα νέα μέσα, σε ότι αφορά την ενημέρωση, ιδιαίτερη σημασία έχουν τα εξής:
1ονΜεγεθύνεται εξαιρετικά η έκταση της ενημέρωσης.
2ονΔιογκώνεται ο σχολιασμός σε σχέση με την ειδησεογραφία, συνεπεία και του ισοζυγίου μεταξύ πηγών ειδήσεων και μέσων διανομής τους.
3ονΔιευρύνεται εξαιρετικά η θεματολογία της ενημέρωσης.
4ονΕκτινάσσεται η ενημερωδιασκέδαση.
5ονΤα ψηφιακά μέσα και ιδιαίτερα το διαδίκτυο απορροφούν σημαντικό μέρος της κυκλοφορίας της ενημέρωσης. Χωρίς υπερβολή αυτό καθιστά τις σύγχρονες κοινωνίες, εκτός των άλλων, και κοινωνίες της ενημέρωσης.
Ο αυξανόμενος ρόλος του διαδικτύου και των MME στην ενημέρωση
Σημαντική εξέλιξη, όμως, αποτελεί το γεγονός ότι μεγάλο μερίδιο, τόσο στη χρήση του ίδιου του διαδικτύου όσο και σε ό,τι αφορά ιδιαίτερα στην ενημέρωση, αποκτούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Πηγή πληροφόρησης (ειδήσεις) -2018- Ελλάδα
Όσο σημαντική και αν είναι η υπεροχή του διαδικτύου ως μέσου ενημέρωσης και επαναπροσδιορισμού της Δημοκρατίας, ακόμα σημαντικότερη είναι η μεταβολή που παρατηρείται στη δομή του περιεχομένου της διαδικτυακής ενημέρωσης και δημοσιογραφίας. Πολλές αλλαγές έχουν συντελεστεί, όπως πχ η ανάδυση νέων ρόλων των δημοσιογράφων ή χρήση δημοσιογραφικών blogs ή ο σχηματισμός της λεγόμενης «δημοσιογραφίας των πολιτών» κ.ά.
Οι τεχνολογικές δυνατότητες από τη μια σε συνδυασμό με την εμπορευματοποίηση, ή άλλως την «τυραννία του κλικαρίσματος», αλλάζουν σημαντικά τη διαμόρφωση του δημοσιογραφικού προϊόντος, καθώς ο ανελέητος ανταγωνισμός οδηγεί στη γρήγορη ανάρτηση των ειδήσεων, συχνά ανεπιβεβαίωτων, αλλά πέραν αυτού στην προσθήκη μιας σειράς σχολίων και σχολίων επί σχολίων στην αρχική είδηση, με τρόπο ώστε αυτό που επικρατεί ως προϊόν ενημέρωσης είναι όχι το γεγονός, αλλά οι απόψεις για το γεγονός.
Ωστόσο, οι περισσότερες από τις μορφές δημοσιογραφικού λόγου του νέου παραδείγματος, ιδιαίτερα στα ΜΚΔ, χαρακτηρίζονται από την «περιρρέουσα δημοσιογραφία» ή δημοσιογραφία του συρμού (ambient journalism). Το ιδιαίτερο γνώρισμά της είναι η ανάπτυξη διαλόγου ή και διαμαχών (συνηθέστερα) μεταξύ πολλών χρηστών των ΜΚΔ, με πολύ διαφορετική ή και ακαθόριστη ταυτότητα, συνεπώς και η ανάπτυξη ενός διαλόγου και διαμάχης ανάμεσα σε διαφορετικές κατηγορίες λόγου, επ’ αφορμή της αρχικής είδησης.
Η δημοσιογραφία στο Twitter και γενικά στα ΜΚΔ, δημοσιογραφία του συρμού ή περιρρέουσα, είναι αποσπασματική, διαφορετική από την παλιά δημοσιογραφία διασταυρωμένων ιστοριών, που είχε το στόρυ ως βασική αφηγηματική της μορφή. Βασίζεται στην ατομική εκτίμηση και τη συλλογική επιβράβευση. Η αρέσκεια και όχι η πραγματικότητα είναι το βασικό κριτήριο της δημοσιογραφίας των ΜΚΔ. Βασίζεται περισσότερο στις ανεπίσημες (τις κρυφές) αξίες και όχι τόσο στις αναγνωρισμένες.
Στο πλαίσιο της είδησης επισυμβαίνουν συχνά οι ακόλουθες διεργασίες:
Πρώτον, οι απόψεις που τείνουν να υπερισχύσουν, ως δείκτης των τάσεων της κοινής γνώμης, αποτελούν συχνά την περαιτέρω είδηση για δημοσιογράφους και πολιτικούς, και όχι το ίδιο το γεγονός. Σε αυτό παρασύρονται ενίοτε και τα παλιά μέσα.
Δεύτερον, ο διαδικτυακός διάλογος εκφεύγει συχνά του ορθολογικού πλαισίου, καθώς διασταυρώνονται λόγοι που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες, με διαφορετικές αφετηρίες, παραδοχές και πληροφορίες.
Τρίτον, ως εκ τούτου ένας ιδιότυπος εξισωτισμός αναπτύσσεται ως κοινό πλαίσιο διαλόγου, που επίσης συχνά αναγορεύεται σε εκδημοκρατισμό.
Οι διεργασίες αυτές έρχονται να χαλαρώσουν έτι περαιτέρω τα προϋπάρχοντα ιδεολογικά πλαίσια των λόγων και της διαμάχης. Η χαλάρωση των ιδεολογιών διευκολύνει τη διολίσθηση σε στη μάχη των εντυπώσεων, και αντιστρόφως.
Τέταρτον, η εν λόγω διεργασία, σε συνδυασμό με το κοινωνικο-οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο επιταχύνει την ανάκληση προϋπαρχόντων, offline στερεοτύπων και προκαταλήψεων ή τον σχηματισμό νέων.
Οι ειδήσεις ήταν πάντα ενότητα γεγονότων και απόψεων, ή ακριβέστερα περιγραφή γεγονότων υπό το πρίσμα απόψεων. Στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής της νεωτερικότητας η μήτρα τους ήταν οι ιδεολογίες. Η κρίση των ιδεολογιών παραχώρησε λιγότερο ή περισσότερο τη θέση τους στα πλαίσια και τις διαδικασίες πλαισίωσης. Ωστόσο, η αλλαγή υποδείγματος σε συνδυασμό με το κοινωνικο-οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον δίνει ολοένα και περισσότερο τη θέση και των πλαισίων στις προκαταλήψεις. Αν και η περιρρέουσα δημοσιογραφία είναι μια ευκρινής ακτινογραφία του φαινομένου, αυτό δεν περιορίζεται σε αυτήν, αναπτύσσεται επίσης στον πόλεμο διαδικτυακών χαρακωμάτων, ιδιαίτερα δε τότε. Αυτή είναι συνθήκη που ευνοεί την άνθηση των ψευδών ειδήσεων. Ωστόσο, δεν φταίνε γι’ αυτό τα νέα μέσα ή πολύ περισσότερο ο πολλαπλασιασμός των φωνών.
* Καθηγητής, Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μέλος του Δ.Σ. του ΕΣΡ
1 Το άρθρο αποτελείται από εκτενή αποσπάσματα ομιλίας που εκφωνήθηκε στο πλαίσιο του συνεδρίου «Ενημέρωση και Δημοκρατία», το οποίο πραγματοποιήθηκε 13-15 Δεκεμβρίου υπό την αιγίδα του Ιδρύματος της Βουλής.
