Του Ματθαίο Τσιμιτάκη
Στην ταινία "Polaroid" του Άγγελου Φρατζή (1998) μια παρέα νεαρών αναζητά τα όρια της συλλογικής δράσης σε μια εποχή επικράτησης του ατομικισμού και των “αξιών” που συνόδευσαν την αυγή του νεοφιλελευθερισμού, όπως είναι ο σεξισμός, ο ελεύθερος ανταγωνισμός, η πατριαρχεία και τα στερεότυπα που παρήγαγαν. Σε μια στιγμή οι νεαροί αποφασίζουν να στήσουν μια ψεύτικη είδηση: ένας κλόουν, υπάλληλος εμπορικού κέντρου αυτοπυρπολείται στις αντρικές τουαλέτες απελπισμένος από την επισφάλεια και τις συμβάσεις μιας υποκριτικής ζωής στον σύγχρονο καπιταλισμό. Στην ταινία σκηνοθετείται η είδηση με μια επιστολή που αποστέλλεται σε αστυνομικό συντάκτη εφημερίδας.
Ένα ψεύτικο τηλεφώνημα θολώνει ακόμα περισσότερο τα νερά με αποτέλεσμα η ψεύτικη είδηση να δημοσιευτεί σε ραδιόφωνα και εφημερίδες εξαιτίας του ανταγωνισμού μεταξύ τους. Το σενάριο της ταινίας αντιγράφει μια πρωτοβουλία εικαστικών και ακτιβιστών από την Ιταλία και όλη την Ευρώπη οι οποίοι υιοθέτησαν κατά τη δεκαετία του 1990 την ταυτότητα ενός Βρετανού ποδοσφαιριστή με ρίζες από την Αφρική και την Καραϊβική, του Luther Blisset με σκοπό να φτιάξουν έναν λαϊκό αντιήρωα και να επιτεθούν στην πολιτιστική βιομηχανία, η οποία αναδύονταν μαζί με την ψηφιακή τεχνολογία. Ψεύτικες ειδήσεις και φάρσες στα ΜΜΕ που στήριζαν τον πόλεμο στο Ιράκ και μετέτρεπαν όλο και περισσότερο την ενημέρωση σε θέαμα, καμπάνιες κατά της λογοκρισίας, κατά της καταπίεσης αλλά και της επισφάλειας μπήκαν στην ημερήσια διάταξη. Ο Luther Blisset ήταν μια ανοιχτή ταυτότητα, την οποία μπορούσε να δανειστεί οποιοσδήποτε έθετε τα ζητήματα που ο νεοφιλελευθερισμός απέκρυπτε συστηματικά μέσα από τη ρητορική για το άνοιγμα των αγορών και μαζί των δικαιωμάτων και της δημοκρατίας. Είκοσι χρόνια αργότερα είναι πλέον σαφές ότι το άνοιγμα των αγορών της πολιτιστικής βιομηχανίας δεν συνεπάγετο ενίσχυση της δημοκρατίας και του πλουραλισμού, αλλά αντίθετα βοήθησε στην επανεμφάνιση του τέρατος της Ακροδεξιάς.
Η υπόθεση του ψεύτικου tweet της νέας υπουργού Πολιτισμού Μυρσίνης Ζορμπά για τον υποτιθέμενο θάνατο του Κώστα Γαβρά αποκάλυψε για άλλη μια φορά πόσο ευάλωτο είναι το σύστημα ενημέρωσης στη χώρα μας, ώστε ένα μόνο tweet να είναι αρκετό για να το αποσταθεροποιήσει σοβαρά ή να προκαλέσει ακόμα και πολιτική κρίση. Το εκπληκτικό είναι ότι ακόμα δεν το έχουμε καταλάβει!
Τα Μέσα Ενημέρωσης έχουν διττό ρόλο ενημερώνοντας και ταυτόχρονα διαπαιδαγωγώντας, ετοιμάζοντας δηλαδή πολίτες ικανούς να παίρνουν πολιτικές αποφάσεις. Είναι εφικτό αυτό την εποχή του διαδικτύου; Πώς μπορεί να προστατευθεί η ποιότητα του δημοσίου διαλόγου και η ενημέρωση σε συνθήκες πληθωρισμού διαθέσιμων Μέσων δημόσιας επικοινωνίας;
Οι καταγγελίες για την εμπλοκή λογαριασμών διασποράς ψεύτικων ειδήσεων στην εκλογή Τραμπ, η αποδεδειγμένη χρήση τους για την υφαρπαγή εκλογικών αποτελεσμάτων σε χώρες της λατινικής Αμερικής, η επικράτηση της πορνογραφίας στις καταναλωτικές συνήθειες στο διαδίκτυο πριν την ενημέρωση και την πολιτική, η απουσία επαρκούς εκπαιδευτικού περιεχομένου και η άγνοια ορθής χρήσης των Νέων Μέσων, δεν είναι άσχετα με την επανεμφάνιση της Ακροδεξιάς, η οποία άλλωστε στηρίζεται συστηματικά στα fake news. Στα καθ’ ημάς αυτό μεταφράζεται σε μυθεύματα που διατυπώνονται ως ειδήσεις, όπως είναι οι ιστορίες του Παϊσίου, υποτιθέμενα εγκλήματα μεταναστών, σωρεία ψεύτικων ειδήσεων γύρω από στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ, συνολική απαξίωση της πολιτικής κοκ.
Όπως συμβαίνει διεθνώς δεν είναι απλώς η παραγωγή αυτών των μυθευμάτων αλλά το οικοσύστημα των διαθέσιμων Μέσων που τους δίνει υπόσταση και τα χρησιμοποιεί προκειμένου να θέσει πολιτική ατζέντα. Πάρτε για παράδειγμα το σύστημα των ΜΜΕ, των τρολς, της ομάδας αλήθειας και των στελεχών της αντιπολίτευσης που δεν διστάζουν να επενδύσουν σε παραπλανητικές μεθόδους επικοινωνίας.
Το ζήτημα της οικονομίας της ενημέρωσης (από την ιδιοκτησία τους, ως τις πηγές εσόδων) δεν μπορεί να διαχωριστεί από τις αξίες που αυτά υπηρετούν και το περιεχόμενο που παράγουν. Για αυτό και η στήριξη της εργασίας μαζί με την αποκατάσταση του ρυθμιστικού ρόλου του κράτους αποτελεί τη μόνη πιθανή απάντηση στα διαβρωτικά φαινόμενα για την ενημέρωση και τη δημοκρατία, όπως είναι τα fake news. Ας ευχαριστήσουμε τον Ιταλό δημοσιογράφο - ακτιβιστή που έφερε στην επιφάνεια μια αλήθεια του συστήματος ενημέρωσης στη χώρα μας: Οι ειδήσεις δεν ελέγχονται, ο ανταγωνισμός στο διαδίκτυο είναι ανορίωτος με αποτέλεσμα να βλάπτει την εγκυρότητα του δημοσιογραφικού λειτουργήματος, η δημοσιογραφική εργασία δεν προστατεύεται, η καταπάτηση των πνευματικών δικαιωμάτων δημιουργεί αθέμιτο ανταγωνισμό μεταξύ επιχειρήσεων και περιβάλλον παραπληροφόρησης, η διαφάνεια στην παραγωγή της είδησης είναι επικίνδυνη όταν δεν υπάρχει θεσμικό και πολιτιστικό πλαίσιο προστασίας, η ηθική διάσταση της ενημέρωσης πλήττεται όταν δεν προστατεύεται η εργασία που την παράγει.
Η κυβέρνηση έχει θεσμοθετήσει το μητρώο επιχειρήσεων online Τύπου με σκοπό να διαχωρίσει τις ενημερωτικές ιστοσελίδες που σέβονται την εργατική νομοθεσία και τον κώδικα δεοντολογίας από εκείνες που δορυφορούν κέντρα χειραγώγησης της κοινής γνώμης και επηρεασμού με αθέμιτα μέσα.
Είμαστε όμως ακόμη μακριά από μια κατάσταση στην οποία πραγματικά οι πολίτες θα ενδυναμώνονται από την πληθώρα Μέσων Επικοινωνίας που προσφέρει η εποχή μας αντί να χειραγωγούνται (και τα παιδιά περισσότερο). Για αυτό θα χρειαστεί πολιτικός αγώνας τόσο στο πεδίο του πολιτισμού και της εκπαίδευσης, όσο και το πεδίο της ενημέρωσης και της πολιτικής.
