Του Γιώργου Βαρθαλίτη
Καθώς αυτή τη χρονιά έκλεισαν εκατόν δέκα ολόκληρα χρόνια από τη γέννηση του ποιητή Γιάννη Ρίτσου είναι μια ευκαιρία να σκεφθούμε ξανά πάνω στην ποίηση που μας κληροδότησε, ποίηση που όσο και αν έχει ερμηνευτεί, σχολιαστεί και ταξινομηθεί, παραμένει πάντοτε αινιγματική και ανεξάντλητη. Τι είναι όμως αυτή η σκοτεινή ρίζα της ποίησης; είναι η ίδια -η σκοτεινή μας ρίζα της κραυγής- για την οποία μίλησε κάποτε ένας άλλος μεγάλος ποιητής, ο Λόρκα, που πλήρωσε την ποίηση με την ίδια τη ζωή του και μάλιστα, το έτος 1936, δηλαδή, κατά μια τραγική σύμπτωση, ακριβώς την ίδια εποχή που ο Γιάννης Ρίτσος έγραφε τον Επιτάφιο.
Υπήρξε μια εποχή κατά την οποία ο Γιάννης Ρίτσος δεν απέφυγε, όπως και πολλοί σύγχρονοί του, την παγίδα της εξύμνησης μιας ζοφερής πραγματικότητας. Άλλοι, όπως ο Αραγκόν, πήγαν ακόμα πιο μακριά φθάνοντας στο σημείο να γράφουν ωδές στην αστυνομία. Αλλά ο Γιάννης Ρίτσος βρήκε τον τρόπο να σχίσει αυτό το πέπλο, να μιλήσει με μια διαφορετικού είδους γλώσσα, με τη φωνή αυτής της σκοτεινής ρίζας, να πορευτεί σ' έναν πολύ πιο ανοιχτό ορίζοντα. Επειδή οι ποιητές είναι πάνω απ' όλα ποιητές, δεν είναι σκαπανείς ή πιονιέροι ενός φωτεινού μέλλοντος. Δεν υπάρχει απολύτως καμία βεβαιότητα για την έλευση ενός φωτεινού, δικαιότερου μέλλοντος και όλα βυθίζονται στο σκοτάδι, την αγωνία και την αβεβαιότητα. Επίσης, δεν χωρά αμφιβολία ότι όσο τα χρόνια περνούν, τόσο ο Ρίτσος αν και ουδέποτε επιτρέπει στον εαυτό του να βυθιστεί στην απελπισία, ωστόσο απομακρύνεται ολοταχώς από κάθε φωτεινή και αισιόδοξη προοπτική και καθώς καταβυθίζεται όλο και βαθύτερα μέσα στην ποίηση, γίνεται ολοένα πιο μελαγχολικός και πικρός. Αλλού πάλι, αντικρίζει κατάματα την ανημπόρια και τη ματαιότητα ακόμα και της ίδιας της ποίησης. Θα ήθελα εδώ, ν' αναφερθώ εν συντομία και στην ήδη γνωστή αλλά πολύ σημαντική και στενή σχέση του Γιάννη Ρίτσου με τον Άρη Αλεξάνδρου. Ξέρουμε πια καλά, ότι ο Αλεξάνδρου πλήρωσε την ηθική του ακεραιότητα όχι μόνο με φυλακές και εγκλεισμό στη Μακρόνησο αλλά και με τη σιωπή και τη περιφρόνηση των ίδιων του των συντρόφων στην εξορία. Και με την ευκαιρία αυτή, θα ήθελα εδώ ν' αναφερθώ σε μια πληγή ανοιχτή ακόμα. Μιλώ για τον απαράδεκτο στιγματισμό, κατ' εντολή του κόμματος και της κεντρικής επιτροπής, με τη βαριά και ασήκωτη κατηγορία του προδότη, του χαφιέ, του δηλωσία, εκατοντάδων αγνών και τίμιων αγωνιστών του λαϊκού κινήματος. Σε κάθε περίπτωση, ξέρουμε ότι ο Γιάννης Ρίτσος ήταν ένας από τους ελάχιστους που τον στήριξαν, που δε σταμάτησαν να του απευθύνουν τον λόγο ακόμα και όταν η γραμμή του κόμματος ήταν η απομόνωση του ενοχλητικού Αλεξάνδρου ο οποίος δεν είχε διστάσει να θέσει σε ανελέητη κριτική τις θέσεις του ίδιου του Ζαχαριάδη, ακόμα τότε, πανίσχυρου γενικού γραμματέα και όπως ξέρουμε, ο Ζαχαριάδης ήταν αλλεργικός σε οποιαδήποτε μορφή κριτικής και όποιος διαφωνούσε μαζί του, αργά ή γρήγορα, το πλήρωνε ακριβά. Ξέρουμε ακόμα ότι ο Ρίτσος υπήρξε ο πρώτος παραλήπτης του δακτυλόγραφου χειρογράφου του Κιβωτίου και αμέσως αισθάνθηκε τη μεγάλη σημασία αυτού του έργου για το οποίο δεν σταμάτησε ποτέ να εκφράζει τον θαυμασμό του, πέρα από την κομματική γραμμή. Παρεμπιπτόντως, στον συγγραφέα του Κιβωτίου, στον ανυπότακτο Άρη Αλεξάνδρου, ουδέποτε συγχωρέθηκε η ανεξαρτησία του πνεύματός του και η αντίθεσή του όχι στον σταλινισμό μόνο αλλά και σε κάθε μορφής εξουσία ούτε η περίφημη δήλωσή του ότι: "Δεν ανήκω πουθενά παρά μόνο στο ανύπαρκτο κόμμα των ποιητών". Έχω την αίσθηση ότι ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος βασανιζόταν σ' ολόκληρη τη ζωή του από μιαν άλυτη αντίφαση. Από τη μια η αλήθεια του κόμματος που ούτε ήθελε ούτε και μπορούσε ν' απαρνηθεί εντελώς και από την άλλη το μεγάλο ψέμα της ποιήσεως. Καθώς τα χρόνια περνούσαν, όλο και περισσότερο, κατά τη γνώμη μου, ο Γιάννης Ρίτσος έτεινε προς το ψέμα της ποιήσεως σε βάρος ακόμα και της αλήθειας του κόμματος.
Και τελικά, τι μπορεί να λέει ο Γιάννης Ρίτσος σ' εμάς σήμερα; Εδώ σ' αυτή τη χώρα που κουβαλά το βάρος μιας συνεχούς ήττας, που είδε τόσες θυσίες, τόσους αιματηρούς αγώνες για ένα καλύτερο αύριο να μην οδηγούν πουθενά και τα πιο άξια παιδιά της να χάνονται για μια χίμαιρα, για ένα όνειρο άπιαστο, για ένα όραμα που ακόμα περιμένει τη δικαίωσή του. Επάνω μας πέφτει ακόμα βαριά η σκιά της Μακρονήσου και από τις πιο σκοτεινές γωνίες της ελληνικής ιστορίας ξεπροβάλλουν ξανά, οι ακροδεξιοί τραμπούκοι και οι αφιονισμένοι φασίστες με τα ρόπαλα. Σήμερα έρχονται από παντού ένα σωρό δυσοίωνα προμηνύματα. Κάτω απ' τα θεμέλια αυτού του θαυμαστού, παγκοσμιοποιημένου κόσμου δουλεύουν μέρα - νύχτα αναρίθμητα παιδιά σκλάβοι σε συνθήκες ίδιες ή και ακόμα χειρότερες, απ' αυτές που περιέγραψε κάποτε ο Μαρξ στο
Κεφάλαιο. Για όλους αυτούς τους λόγους, χρειαζόμαστε ξανά σήμερα ένα μεγάλο ποιητικό - απελευθερωτικό όραμα που θ' αγκαλιάσει ολόκληρη τη βασανισμένη ανθρωπότητα. Χρειαζόμαστε την ποίηση περισσότερο από ποτέ και χρειαζόμαστε την πολύτιμη τέχνη του Γιάννη Ρίτσου αλλά και όλων των μεγάλων ποιητών που μας διδάσκουν όχι την ποίηση μόνο, αλλά την πανάρχαια χαμένη ενότητα ποίησης και ζωής και μια ολόκληρη στάση ζωής που είναι τελικά η ανυπακοή απέναντι στον θάνατο.
[Ολόκληρο το κείμενο δημοσιεύεται στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας και στο μπλογκ των "Αναγνώσεων"]
* Ο Γιώργος Βαρθαλίτης είναι ποιητής και φιλόλογος
