ΤΗΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΑΡΕΛΑ
«Για ποιο λόγο να κληθεί ένας ιστορικός των επιστημών να μιλήσει σε ένα ακροατήριο παιδοψυχολόγων πάνω στην εξέλιξη αιτιακών εννοιών στη φυσική;
(T. Kuhn, Η Δομή των επιστημονικών επαναστάσεων)
Πως μπορεί το σχήμα του Κουν να εφαρμοστεί στην εννοιολογική αλλαγή στα παιδιά, στους μαθητές και τους φοιτητές; Στις δημοσιεύσεις του μετα τη Δομή, ο Kuhn στρέφει την προσοχή του όλο και περισσότερο στο πρόβλημα του Lexicon (η ορολογία κάθε επιστημονικής κοινότητας, και τα θέματα δημιουργίας, εκμάθησης και τροποποίησης της ορολογίας). Όπως το θέτει και ο ίδιος, προσηλώνεται στην «ασυμετρία και την φύση της εννοιολογικής διαφοροποίησης ανάμεσα σε εξελικτικά στάδια που χωρίζονται από (...) ‘επιστημονικές επαναστάσεις’», ή «τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη μιας επιστημονικής κοινότητας διατηρούν τους ειδικούς όρους της κοινότητας».
Η έννοια-κλειδί στα πρώτα γραπτά του, το «‘παράδειγμα’ της εκάστοτε επιστημονικής κοινότητας» αποδείχθηκε διφορούμενη αν όχι προβληματική1. Με το «λεξικό», οι όροι που χρησιμοποιεί ο Kuhn γίνονται όλο και ειδικότεροι, στοχεύεται συγκεκριμένα η γνωσιακή και γραμματική αλλαγή, το βάρος μετατοπίζεται από την γενική ιστορία των επιστημών στη γλώσσα και την εξέλιξή της, στα νοήματα των βασικών όρων και τις αλλαγές που έχουν παρατηρηθεί.
Αν και ο ορισμός ακόμα της εννοιολογικής αλλαγής εξακολουθεί να είναι αντικείμενο μελέτης, μπορούμε να ξεχωρίσουμε κάποιες γενικές κατηγορίες.
Συγκεκριμένα, στο έργο του Kuhn η εννοιολογική αλλαγή αναλύεται ως:
- Η αναδιοργάνωση και προσαρμογή ενός ήδη υπάρχοντα όρου, ώστε να αποροφηθούν νέες πληροφορίες. Για παράδειγμα, η έννοια της μάζας στη νευτώνεια μηχανική δεν είναι η ίδια με τη μάζα στη θεωρία της σχετικότητας. Για αυτόν τον τύπο αλλαγής, η Nersessian (βλ. εδώ, Μέρος Α΄) χρησιμοποιεί την έκφραση «εννοιολογικοί απόγονοι» των προηγούμενων.
- Η απλή δημιουργία νέων όρων, νέων εννοιών. Το παράδειγμα του «spin» στη φυσική.
- Η εξαφάνιση παλαιότερων όρων. Το παράδειγμα του «phlogiston» στη χημεία.
- Η απορρόφηση εννοιών από άλλους όρους. Έτσι, ενώ κάποιοι όροι δεν χρησιμοποιούνται πια από την επιστημονική κοινότητα, υπάρχουν μέρη, κομμάτια της σημασίας τους που έχουν απορροφηθεί από άλλους. Ο αιθέρας για παράδειγμα.
Θα συνεχίσουμε την επόμενη Κυριακή, με τη διαφορά του ύστερου Kuhn από τον Kuhn της Δομής των επιστημονικών επαναστάσεων.
* Η Κατερίνα Καρέλα είναι δρ Φιλοσοφίας
1 Μόνο στη Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων διακρίνουμε πάνω από 20 διαφορετικές, και όχι πάντα κοντινές έννοιες του όρου «παράδειγμα». Χαρακτηριστικά παραδείγματα από τη Δομή: α) μία μεταφυσική εικασία, β) ένα δόγμα, γ) ένας μύθος, δ) κανόνας, ε) οργανωτική αρχή που διέπει τις αισθήσεις μας, στ) παγκοσμίως αναγνωρισμένο επιστημονικό επίτευγμα ή, ακόμα, κάτι που προσδιορίζει ένα μεγάλο μέρος της πραγματικότητας.
