H κριτική θέση του Γκαίτε γίνεται σαφής μόνο στο συγκείμενο του συνολικού διανοητικού κόσμου του. Οι κριτικές του για τα Gedichte in Nurenberg Mundart [Ποιήματα στη διάλεκτο της Νυρεμβέργης] του Grubel ή το Olfried und Lisena του Hagen, για παράδειγμα, μπορεί να μοιάζουν κάτι παράδοξο, εκτός αν τις δούμε μέσα στην οικονομία του Γκαίτε ως μεθοδικού οργανωτή και διαμορφωτή του γούστου. Ο κριτικός Γκαίτε ελάχιστα βρίσκεται στα γραπτά του για τη λογοτεχνία. Οι σκέψεις του για την ποίηση και για τη λειτουργία του ποιητή στην κοινωνία βρίσκονται διάσπαρτες στο Βίλχελμ Μάιστερ, στο Noten zum Divan [Σημειώσεις για το "Ντιβάνι"] και στο Maximen [Αποφθέγματα].
Οι συνομιλίες με τον Έκκερμαν προσφέρουν πλούσιο υλικό.Καθορίζονται, βέβαια, σε μεγάλη έκταση από τις κυμαινόμενες διαθέσεις που επηρέαζαν τον Γκαίτε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, γιατί ήταν εξαιρετικά ευαίσθητος στις καιρικές μεταβολές. Καθορίζονται επίσης από τον μάλλον δουλικό χαρακτήρα του ακροατή του. Είναι, εντούτοις, αξιόπιστες εφόσον ο Γκαίτε παρακολουθούσε την καταγραφή τους. Πρέπει όμως να προστεθούν κι άλλα στοιχεία για να συγκροτηθεί το σώμα της κριτικής του Γκαίτε: κάτι από τα πρώιμα θεατρικά του, που διακωμωδούν τη φιλολογίτιδα των ημερών με τον τρόπο του Αριστοφάνη και του Λουκιανού· πολλά από την ποίηση, από τις σημειώσεις του για τον Ανιψιό του Ραμώ, και από την ανεξάντλητη αφθονία των επιστολών του. Ακόμη και τα επιστημονικά του γραπτά είναι γεμάτα πολύτιμες φλέβες κριτικού μεταλλεύματος. Στο Materialien zur Geschichte der Farbenlehrer [Υλικά για μία ιστορία της θεωρίας των χρωμάτων] υπάρχει μια θεώρηση της ιδέας της μεταβίβασης που γεννά έναν συγκριτικό χαρακτηρισμό της Βίβλου, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Μπορούμε να πάμε ακόμα πιο μακριά. Η λογοτεχνική θεωρία του Γκαίτε αποκτά σαφήνεια μόνο στο φως της θεωρίας του για τη φύση. Καθώς είναι πολύ γνωστό, κατά τον Γκαίτε, όπως και κατά τη βιβλική περιγραφή της δημιουργίας, η αρχική πολιτικότητα φωτός και σκότους αποτελεί θεμελιώδες φαινόμενο της φύσης (Grundphanomen). Ο Γκαίτε θεωρεί το φως ως δημιούργημα του Θεού: "Το φως είναι μία από τις πρωταρχικές εκ Θεού γεννημένες δυνάμεις και αρετές με τις οποίες προσπαθεί να αναπαραστήσει την εικόνα του σε ύλη". Η ύλη μπορεί να είναι είτε διαφανής είτε αδιαφανής (σκοτεινή) ή ημιδιαφανής (θολή). "Έτσι, αν η αρετή του φωτός πασχίζει να διαπεράσει ένα θολό μέσον με τέτοιο τρόπο ώστε η αρχική του δύναμη αν και σταθερά μειούμενη, ωστόσο διατηρεί την αποτελεσματικότητά της, το φως θα εμφανιστεί κίτρινο και πορτοκαλί". Αυτό είναι ένα από τα διδάγματα της Farbenlehre.
* Από το βιβλίο Ernst Robert Curtius, Ο Γκαίτε ως κριτικός, μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος - Στέφανος Ροζάνης· επίμετρο: «Ο Μπαχτίν για τον Γκαίτε», μτφρ. Βασίλης Αλεξίου, εκδόσεις Έρασμος, σελ. 76
