Κείμενο - φωτογραφίες: ΘΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
Οι βασίλισσες της Σουηδίας και της Δανίας, η πριγκίπισσα Νταϊάνα, Πάπες, οι Πρόεδροι Κλίντον, Λούλα και Γκορμπατσόφ, ηθοποιοί όπως ο Κρίστοφερ Λαμπέρ και τραγουδιστές όπως ο Μάικλ Τζάκσον συμπεριλαμβάνονται στους επιφανείς επισκέπτες της μεγαλύτερης φαβέλας της Βραζιλίας, της Ροσίνια στο Ρίο Ντε Τζανέιρο. Παρότι περιγράφεται διεθνώς ως «περιβόητη» ελκύοντας έτσι επισκέπτες από όλον τον κόσμο, χαρακτηρίζεται ταυτόχρονα «διαβόητη» σε μια προσπάθεια των αρχών, βραζιλιάνικων και μη, να αποθαρρύνουν τους ξένους να την επισκεφτούν, χαρακτηρίζοντάς την επικίνδυνη. Έτσι, αν οι «celebrities» επισκέπτες την κατατάσσουν στους «famous» προορισμούς, περιστατικά όπως του Ισπανού τουρίστα, που τον Οκτώβριο του 2017 έπεσε νεκρός από σφαίρες διασταυρούμενων πυρών αστυνομίας και συμμοριών, την κατατάσσουν στους «infamous». Ή όπως της Βρετανίδας που πυροβολήθηκε δύο μήνες νωρίτερα στη γειτονική φαβέλα Άνγκρα Ντος Ρέις ψάχνοντας με τον σύζυγο και τα παιδιά της στο αυτοκίνητο να αγοράσει νερό.
Η φαβέλα των εκπλήξεων
Εποχή καρναβαλιού. Προτελευταίος προορισμός ταξιδιού μου στη Λατινική Αμερική είναι το Ρίο της Βραζιλίας, που την επισκέπτομαι για πέμπτη φορά. Ξεκινώντας νωρίς το πρωί από την Κοπακαμπάνα για Ροσίνια, διαπιστώνω στον χάρτη ακόμη ένα παράδοξο μετά το ότι, αν και γράφεται Rocinha, οι ντόπιοι την προφέρουν Χοσίνα. Η φαβέλα, μία από τις φτωχότερες της χώρας, βρίσκεται ανάμεσα σε δύο πολυτελείς συνοικίες. Το Σάο Κονράντο με νάιτ κλαμπ, malls, γήπεδο γκολφ και λέσχες πλουσίων, και την Γκάβεα των διανοούμενων, των πανεπιστημίων, των σταρ και των μποέμ καλλιτεχνών.
Τρίτη έκπληξη είναι η ρυμοτομία της. Χτισμένη σε επικλινές έδαφος, κάθε ταράτσα βρίσκεται ψηλότερα από την μπροστινή της. Έτσι, σχεδόν όλες έχουν ανεμπόδιστη θέα στη θάλασσα. Να λοιπόν που σε μια αυθαίρετη παραγκούπολη βλέπω ένα θέαμα όχι συνηθισμένο σε πολλά μέρη της Ελλάδας.
Οι χαρακτηριστικές μπλε δεξαμενές, άλλοτε μία άλλοτε δύο στην ταράτσα των σπιτιών, προμηθεύουν τα νοικοκυριά με νερό
«Poorism», το αγενές «tourism»
Μπαίνοντας στην φαβέλα, καταβάλλω προσπάθεια να διατηρήσω το βλέμμα του επισκέπτη που σέβεται την αξιοπρέπεια των κατοίκων και την ταυτότητας της. Η απόλυτη φτώχεια δεν είναι «φολκλόρ». Κι αν κατορθώνω να αποφεύγω γλώσσα προσώπου και σώματος που μεταδίδουν το «Δόξα τω Θεώ, υπάρχουν και χειρότερα», με τόσο κόσμο σε μια μικρή περιοχή, αποδεικνύεται δύσκολο να φωτογραφίζω τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της φαβέλας χωρίς να προσβάλλω τους γύρω μου, να μη φαίνομαι πως αντιμετωπίζω φολκλορικά τη φτώχεια. Κάτι που ελάχιστα απασχολεί πολλούς τουρίστες που συγχέουν το «tourism» με το «poorism», οργώνοντας φτωχογειτονιές με νοικιασμένα τζιπ τουριστικών γραφείων και με ύφος που θυμίζει σαφάρι στην Αφρική.
«Άβατο» και για τους Καριόκα
Από εδώ, στον Νότο του Ρίο, η παραλία απέχει μόλις 1 χιλιόμετρο. Παρά όμως αυτή την εγγύτητα και την γειτνίαση με δύο αστικές συνοικίες, οι Καριόκα, όπως ονομάζονται οι κάτοικοι του Ρίο (αν και επισήμως ονομάζονται «Φλουμινένσε», όπως και οι υπόλοιποι κάτοικοι της πολιτείας), αποφεύγουν επιμελώς να περάσουν από εδώ. Κι αν το κάνουν, συνήθως δεν έρχονται για «νόμιμη» δραστηριότητα. Αν πάλι βρεθούν εδώ κατά λάθος έχοντας χάσει τον δρόμο, σίγουρα έχουν βάλει τον εαυτό τους σε κίνδυνο. Το 2015, Βραζιλιάνα συνταξιούχος έπεσε νεκρή σε μια άλλη φαβέλα του Ρίο από σφαίρες συμμορίας μπροστά στα μάτια του συζύγου της όταν διάβασε λάθος το «navigation application» του κινητού της και αντί, για την παραλία του Νιτερόι, βρέθηκε στο άντρο της συμμορίας που έλεγχε τη φαβέλα Καραμούζο.
Από τους πρόποδες η ανάβαση είναι απότομη λόγω της μεγάλης κλίσης της πλαγιάς του λόφου. Περπατώντας με τον υδράργυρο να ξεπερνά κατά πολύ τους 30ºC, η ζέστη γίνεται λιγότερο ανυπόφορη στους στενούς δρόμους που ρίχνουν σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της ημέρας σκιά. Και οι στενοί δρόμοι και τα σοκάκια δείχνουν να είναι ο «εκ των ενόντων» ρυμοτομικός κανόνας της φαβέλας.
Όπου κι αν σηκώσεις το βλέμμα, βλέπεις υπέργεια ηλεκτρικά καλώδια
Μόνιμη κατοικία των άτυχων
Τα περισσότερα σπίτια δεν δείχνουν παλιά. Και πάντως όχι παλιότερα των τριών δεκαετιών. Αυτό μαρτυρεί την ιστορική και κοινωνιολογική πτυχή της Ροσίνια. Όπως και στις άλλες φαβέλες της Λατινικής Αμερικής και τις παραγκουπόλεις της Ασίας, μεγέθυνση πληθυσμού και εξάπλωση συμβαδίζουν με τους ρυθμούς της αστυφιλίας. Η φαβέλα είναι ο πρώτος σταθμός του επαρχιώτη που έρχεται στην πόλη. Και οι προοπτικές του είναι πολύ συγκεκριμένες. Ή θα επιτύχει να φύγει κάποτε από εδώ ή θα βυθιστεί στο τέλμα της. Καθώς όμως η αστυφιλία είναι πιο γρήγορη από την αργή ή και ανύπαρκτη διάχυση του παραγόμενου πλούτου στον πληθυσμό, προέκυψε και μια τρίτη προοπτική: να οργανωθούν οι κάτοικοι και να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης. Έτσι, όσο προχωρώ στα ενδότερα της Ροσίνια συναντώ από πρωτοβουλίες κατοίκων μέχρι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και Μη Κερδοσκοπικούς Οργανισμούς δραστηριοποιούμενους σε διάφορους τομείς, κυρίως στις ευκαιρίες για μόρφωση.
Στο σχολείο, εν ώρα φαγητού
Μάχη για μόρφωση
Επισκέπτομαι κάποιο Δημοτικό σχολείο. Πιάνω κουβέντα με έναν δάσκαλο που μου παραθέτει έναν τεράστιο όγκο προβλημάτων. Υπάρχουν, λέει, προβλήματα επικοινωνίας. Είναι δύσκολο να διδάξει κάποιος που αγνοεί τι σημαίνουν «φαβέλα» και καθημερινότητα για τα παιδιά και τις οικογένειές της. Με κίνδυνο να αποθαρρύνει τους μαθητές από την παρακολούθηση των μαθημάτων. Έτσι, υπάρχουν ΜΚΟ που στέλνουν εθελοντές για διδασκαλία οι οποίοι προηγουμένως έχουν «εκπαιδευτεί» ώστε να γνωρίζουν τις ιδιαιτερότητες της φαβέλας. Ειδικοί εξηγούν στα παιδιά τις προοπτικές για μια καλύτερη ζωή. Άλλοι αναλύουν τα ευεργετήματα της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, καθώς ο μεγαλύτερος αριθμός μαθητών αρκείται στην Πρωτοβάθμια. Συχνές είναι και οι συζητήσεις με τα παιδιά για θέματα βίας, εγκληματικότητας και σχέσεων αγοριών - κοριτσιών, μαθήματα άγνωστα για τα περισσότερα παιδιά του ανεπτυγμένου κόσμου.
Συνεχίζοντας την περιήγηση βλέπω να έχουν ξεφυτρώσει μπαρ, χόστελς και γραφεία για «τουρ» στη φαβέλα. Προχωρώντας συναντώ και άλλους ξένους επισκέπτες που περιπλανώνται στους δρόμους της φαβέλας. Τουρ όμως δύο και τριών ωρών υπό τις οδηγίες ξεναγού έναντι 30 και 40 ευρώ δεν είναι αρκετά για να καταλάβεις τη φαβέλα, που είναι κι αυτή μια πόλη. Και όπως κάθε πόλη, έχει διαφορετικούς ρυθμούς, ατμόσφαιρα, δραστηριότητες και κόσμο στους δρόμους το πρωί, το απόγευμα και τη νύχτα. Προφανώς αυτό εκμεταλλεύονται κάποιοι ντόπιοι αν κρίνω από τη διαφημιστική αφίσα ενός Bed and Breakfast που στη φωτογραφία δείχνει δύο νεόνυμφους («αν είναι δυνατόν να αποφασίσει ζευγάρι να κάνει ταξίδι του μέλιτος σε φαβέλα» σκέφτομαι προς στιγμή, πριν θυμηθώ νεόνυμφους που επέλεξαν ακόμη πιο «extreme» προορισμούς).
Όταν η φράση "κατεβαίνω στην αγορά" αποτελεί κυριολεξία
Φαβέλα ή πόλη;
Η ρυμοτομία είναι τόσο δαιδαλώδης που δεν επιτρέπει αξιόπιστη απογραφή πληθυσμού. Άλλοι ανεβάζουν τον αριθμό των κατοίκων στους 100.000 και άλλοι στους 300.000, αριθμοί σαφώς μεγαλύτεροι από τον επίσημο των 70.000. Και όλοι αυτοί σε έκταση μόλις ενάμιση τετραγωνικού χιλιομέτρου, ούτε καν δηλαδή στη μισή έκταση της Πλάκας στην Αθήνα. Αυτό σημαίνει ότι Ροσίνια είναι μεγαλύτερη από το 70% των βραζιλιάνικων πόλεων.
Ένα καλό είναι ότι όλα τα σπίτια είναι τουβλόχτιστα ή τσιμεντένια. Δεν υπάρχουν οι παράγκες άλλων «ντενεκεδουπόλεων». Ίσα - ίσα, διακρίνω φαρμακεία, γραφεία, καταστήματα και εστιατόρια. Και παρότι φαβέλα σημαίνει απέραντη αυθαιρεσία, υπάρχουν μέχρι και στάσεις λεωφορείων.
Κάτι που με κάνει να εκτιμήσω τους ντόπιους είναι ότι, αν και «αόρατοι» για τον επίσημο κρατικό μηχανισμό, σχεδόν όλα τα σπίτια έχουν ηλεκτρικό, έστω κι αν ο κανόνας είναι τα αντιαισθητικά και επικίνδυνα υπέργεια καλώδια, καθώς και αποχέτευση. Επιπλέον, εντοπίζω και αρκετά κτήρια με τρεις και με τέσσερις ορόφους.
Βίαιος τόπος
Υπάρχει όμως και η σκοτεινή πλευρά της Ροσίνια, πιο κοντά στην πραγματικότητα. Τη δεκαετία του 2010 εξελίχθηκαν επιχειρήσεις αστυνομίας και στρατού, με μία από αυτές, του Δεκεμβρίου 2011, με δύναμη 3.000 ανδρών, για να πατάξουν οργανωμένο έγκλημα, ναρκωτικά και συμμορίες απαγωγέων και δολοφόνων. Η Ροσίνια βρίσκεται από το 2004 υπό τον έλεγχο της εγκληματικής οργάνωσης Amigos dos Amigos, που θα πει Φίλοι των Φίλων γνωστής με τα αρχικά ADA, η οποία ιδρύθηκε το 1998 και επί σειρά ετών βρίσκεται σε πόλεμο με αντίπαλες οργανώσεις.
Γυμνά τούβλα και τσιμέντο είναι ο κανόνας των προσόψεων. Τα πιο καλαίσθητα σπίτια είναι βαμμένα σε ευχάριστα ζωηρά χρώματα
Οι σκλάβοι του καφέ
Μπορεί η Ιστορία της Ροσίνια να είναι σχετικά νέα ως φαβέλα, όμως ως οικιστική περιοχή είναι παλιότερη. Τον 19ο αιώνα η περιοχή ανήκε στο Σάο Κονράντο και σε αυτή ζούσαν σκλάβοι και απελεύθεροι οι οποίοι εργάζονταν στις φυτείες καφέ και ζαχαροκάλαμου, με μεγαλύτερη από αυτές τη φασέντα -έτσι ονομαζόταν τον 16ο, τον 17ο και τον 18ο αιώνα στη Βραζιλία η φυτεία, και κυρίως η καφεφυτεία, ονομασία ισοδύναμη της ισπανικής χασιέντα- Κέμπρα Κανγάγια. Την περίοδο του δουλεμπορίου, μεταξύ 1501, όταν το ξεκίνησε για λογαριασμό των Πορτογάλων στη Βραζιλία ο Πέδρο Άλβαρες Καμπράλ, και 1866, υπολογίζεται ότι 4,9 εκατομμύρια Αφρικανοί μεταφέρθηκαν σκλάβοι στην Πορτογαλία, ο μεγαλύτερος αριθμός Αφρικανών σκλάβων που μεταφέρθηκαν σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη χώρα. Υπολογίζεται ότι το 40% αυτών που μεταφέρθηκαν σε ολόκληρη την αμερικανική ήπειρο απέσπασε η Βραζιλία, όταν για παράδειγμα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής μεταφέρθηκε μόλις το 3,5%.
Αρχές του 20ού αιώνα άνοιξαν στην ευρύτερη περιοχή της Γκάβεα κλωστοϋφαντουργίες και υποδηματοποιία. Έτσι, οι εργάτες άρχισαν να χτίζουν σε ελεύθερες εκτάσεις στη σημερινή Ροσίνια για να βρίσκονται κοντά στα εργοστάσια. Το 1910 ο γαιοκτήμονας Μανοέλ Φερνάντες Κορτίνιας πούλησε το κτήμα Κέμπρα Κανγάγια που παρήγαγε καφέ, ζαχαροκάλαμο και κτηνοτροφικά είδη στον Λουίς Κατανιέδε και από τον τελευταίο έφτασε στον πορτογαλικής καταγωγής κτηματομεσίτη Κάστρο Ντε Γκίντον.
Στο κτήμα αυτό οφείλεται και η ονομασία της φαβέλας, αφού Ροσίνια σημαίνει «μικρό κτήμα». Άλλοι πάλι ισχυρίζονται πως προέρχεται από μια όμορφη ξανθιά Ρωσίδα που ζούσε στις φυτείες και ήταν γνωστή ως Ρουσίνια, που θα πει Ρωσιδούλα.
Η οικογένεια του Ντε Γκίντον με τη σειρά της πούλησε λαχνούς έναντι γαιών και με βάση τους λαχνούς αυτούς ονοματοδοτήθηκαν οι δρόμοι της φαβέλας: Οδός Ένα, Οδός Δύο, Οδός Τρία κ.οκ., ονομασίες που κρατούν ακόμη και σήμερα. Έτσι, στην πρώτη απογραφή του 1933, επί 5.910 κτηρίων στην Γκάβεα, τα 1.447 ήταν καλύβες στη Ροσίνια. Πέντε χρόνια αργότερα χτίστηκε και η πρώτη εκκλησία, η Νόσα Σενιόρα Ντε Μπόα Βιάγεμ, η Παναγία του Καλού Ταξιδιού.
Πελατειακό κράτος
Το 1945, με την αποκατάσταση της δημοκρατίας που είχε καταλύσει το 1937 το καθεστώς του Estado Novo (Νέα Τάξη), τα πολιτικά κόμματα «ανακάλυψαν» τη Ροσίνια και τότε ξεκίνησαν οι γνωστές πρακτικές του πελατειακού κράτους, με μοναδικό όφελος για την κοινότητα το ότι ο έξω κόσμος άρχισε να την αντιμετωπίζει πιο ανθρώπινα. Η Αριστερά έκανε σημαία τις φαβέλες ως παράδειγμα ανεπάρκειας της κυβερνητικής κοινωνικής πολιτικής. Αυτό κινητοποίησε μεταξύ 1946 και 1949 δύο δημοτικούς και εκκλησιαστικούς οργανισμούς για βελτίωση των συνθηκών ζωής στη Ροσίνια και τις φαβέλες του Ρίο εν γένει. Παρότι το πρώτο ίδρυμα που που εργάστηκε για τον σκοπό αυτό, το Fundação Leão XIII, που δραστηριοποιήθηκε σε 34 φαβέλες, κρατικοποιήθηκε και ακολούθως οι αρχές το έκλεισαν, εντούτοις το κτήριο όπου στεγαζόταν στη Ροσίνια ονομάζεται ακόμη και σήμερα Fundação Rocinha, παραμένοντας σημείο αναφοράς για τους ντόπιους.
Οι κάτοικοι της φαβέλας σέβονται τον γείτονά τους. Έτσι, καμία ταράτσα σπιτιού δεν κρύβει τη θέα από την πίσω ταράτσα
Το «μπουμ» των ναρκωτικών
Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980 παρατηρήθηκε έξαρση στο εμπόριο ναρκωτικών στη Ροσίνια αλλά και σε άλλες φαβέλες. Τα καρτέλ των ναρκωτικών στην αμερικανική ήπειρο αντιμετώπισαν εκείνη την εποχή δύο προβλήματα. Τον πόλεμο της αμερικανικής κυβέρνησης και τη χρηματοδότηση της κολομβιανής κυβέρνησης από την Ουάσιγκτον για την αντιμετώπιση του λαθρεμπορίου κοκαΐνης και άλλων ναρκωτικών. Έτσι, τα καρτέλ είδαν τη Βραζιλία ως τελευταίο σταθμό διακίνησης μετά το Περού και τη Βολιβία και πύλη εξόδου για την Ευρώπη και τις ΗΠΑ και οι φαβέλες, μακριά από τα κέντρα εξουσίας και ελέγχου, έγιναν άντρα συμμοριών και έκτοτε αποτελούν συνώνυμο της βίας.
Το μετακινούμενο μουσείο
Οι κάτοικοι δεν δείχνουν διατεθειμένοι να ξεχάσουν την Ιστορία της περιοχής. Το 2008 έκανε την εμφάνισή του το Grupo Pró-museu da Rocinha για τη διατήρηση της μνήμης και της Ιστορίας των κατοίκων. Έτσι ιδρύθηκε το Μουσείο Sankofa που έχει μια ιδιαιτερότητα. Είναι κινούμενο, καθώς τα εκθέματά του, έγγραφα, ντοκουμέντα, φωτογραφίες, συλλογές και άλλα παρουσιάζονται συχνά σε διαφορετικούς ανοιχτούς χώρους. Οι εκθέσεις του αποτελούν ταυτόχρονα και κοινωνικό γεγονός, με ομιλίες και διαλόγους μεταξύ των κατοίκων που καταθέτουν πληροφορίες, γνώμες και εμπειρίες χωρίς οι υπεύθυνοι του μουσείου να ερευνούν αν είναι πραγματικές ή αποκύημα φαντασίας σε αυτή τη διαδραστική σχέση μουσείου και κοινότητας. Αποφεύγουν να συμπεριφερθούν όπως οι επίσημες αρχές που λειτουργούν με αποκλεισμούς. Πλέον, η συλλογή περιλαμβάνει 20.000 φωτογραφίες και ντοκουμέντα.
Προτού αναχωρήσω, τραβώ τις τελευταίες φωτογραφίες με θέμα τα έντονα χρώματα, τα υπέργεια καλώδια, τις ανοιχτές αποχετεύσεις, έναν έφηβο που εμφανίστηκε από το πουθενά με αυτόματο στο χέρι... Κύριο μέλημά μου ήταν να μη δώσω στόχο τραβώντας φωτογραφίες. Παντού καραδοκούν τσιλιαδόροι των συμμοριών και των εμπόρων ναρκωτικών, οι οποίοι γίνονται ιδιαίτερα επιθετικοί, και συχνά επικίνδυνοι, όταν βλέπουν τους φακούς της φωτογραφικής μηχανής να στρέφονται σε σημεία που δεν επιθυμούν.
Απόλαυσα τη θέα προς τη θάλασσα, την πίσω πλευρά και τις συνοικίες Σάο Κονράντο, Λεμπλόν και Γκάβεα και επέστρεψα στο ξενοδοχείο με σπάνιες και ιδιαίτερες εμπειρίες, πληροφορίες και γνώσεις.
