Ένας καθώς πρέπει Ζακυνθινός δεν φόραγε μόνο τα καλά του για να πάει στο θέατρο. Καλού κακού, κρατούσε και μερικά αλίπαστα υπό μάλης. Όταν το θέαμα από σκηνής δεν ανταποκρινόταν στο γούστο του, ένα γιούχα δεν ήταν ποτέ αρκετό. Η αποδοκιμασία για την παράσταση ή τον πρωταγωνιστή εκφραζόταν εμπράκτως. Μπόλικες παστές σαρδέλες και καπνιστές ρέγκες εκσφενδονίζονταν από την πλατεία του θεάτρου προς τη σκηνή. Ήταν ένας διαδεδομένος τρόπος για να εκφράσει το κοινό την αποδοκιμασία του κατά τον 19ο αιώνα. Συνέβαιναν βέβαια και άλλα πολλά, νόστιμα, πικάντικα αλλά και πρωτοπόρα στις σκηνές και στα παρασκήνια των δύο μεγάλων ζακυνθινών θεάτρων της εποχής, του Απόλλων και του Φώσκολος. Ακόμα και μονομαχίες για τα μάτια μιας πριμαντόνας.
"Το θέατρο κατά τον 19ο αιώνα ήταν αναπόσπαστο μέρος της ιδιοσυγκρασίας και της παράδοσης των Ζακυνθινών" λέει ο Διονύσης Μουσμούτης, έπειτα από δεκαπέντε χρόνια αρχειακής έρευνας, στο δίτομο έργο του "Το Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα" (εκδ. Πλέσσας), που παρουσιάζεται απόψε στις 7.30 μ.μ., στη Στοά του Βιβλίου, με ομιλητές τον ομότιμο καθηγητή Βάλτερ Πούχνερ, τον σκηνοθέτη Τώνη Λυκουρέση, τον μαέστρο Βύρωνα Φιδετζή και τον δημοσιογράφο Νίκο Βατόπουλο.
Το βιβλίο καταγράφει για πρώτη φορά ολοκληρωμένη την ιστορία του ζακυνθινού θεάτρου από το 1801 ώς το 1900, όσο και το ιστορικό τη διάδοσης και της καλλιέργειας της ιταλικής όπερας στα Επτάνησα αλλά και τα ελληνικά αστικά κέντρα, καθώς παράλληλα προσεγγίζεται ερευνητικά την ίδια περίοδο το θέατρο και στην Κέρκυρα και στα βασικά σημεία αναφοράς της θεατρικής ζωής στον ελλαδικό χώρο, την Κεφαλλονιά,την Πάτρα, την Ερμούπολη και την Αθήνα.
Για "έργο ζωής" κάνει λόγο ο συγγραφέας, επισημαίνοντας ότι "από την έρευνα επιβεβαιώνονται, ο κομβικός ρόλος και η επίδραση που είχε η θεατρική ζωή της Ζακύνθου, και κατ' επέκταση των Επτανήσων, στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο".
Ανέκδοτα έγγραφα από το αρχειοφυλακείο Ζακύνθου, όπως και από τα αρχεία πόλεων ελληνικών κέντρων, ανέκδοτα ιταλικά αρχεία, εγγραφές στον ιταλικό αλλά και τον γερμανικό, τον αγγλικό, τον γαλλικό Τύπο της εποχής, ανέκδοτη αλληλογραφία, αποφάσεις του δημοτικού συμβουλίου Ζακύνθου αλλά και τα αδημοσίευτα έως τώρα αρχιτεκτονικά σχέδια του Θεάτρου Φώσκολος από τον Ερνέστο Τσίλλερ, φωτογραφίες της Ζακύνθου αλλά και περισσότερες από 400 φωτογραφίες παραστάσεων και καλλιτεχνών συνθέτουν τις σελίδες του, αναδεικνύοντας τη σχέση των Ζακυνθινών με το θέατρο, λυρικό και πρόζας, αλλά και τη βαθιά ριζωμένη στο νησί παράδοση του ερασιτεχνικού θεάτρου. Η παραστασιογραφία, εκτός από το επαγγελματικό και ερασιτεχνικό θέατρο, δίνει επίσης πληροφορίες για θεατρικά κτήρια και σχήματα, για την οργάνωση των θιάσων και των παραστάσεων, τη νομοθεσία και τους θεατρικούς κανονισμούς, για τις εργολαβίες του ιμπρεσάριου, για τη μουσική ζωή και τα μπαλέτα, αλλά και για λαϊκά και δημοφιλή θεάματα, όπως παλαιστές, μάγους, μαριονέτες, ταχυδακτυλουργούς, ιπποδρόμια, τον πρώιμο κινηματογράφο ακόμα και για παραστάσεις σχολικού θεάτρου.
"Ο καταστροφικός σεισμός και η πυρκαγιά του 1953 είχαν ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση πολύτιμων τεκμηρίων που θα μπορούσαν να μας φωτίσουν εκείνη την περίοδο. Η σχεδόν μηδενική ύπαρξη αρχειακού υλικού με προκάλεσε να ξεκινήσω να ερευνώ αρχεία και κάθε πηγή που εντόπιζα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και θα μπορούσε να προσφέρει το ψήγμα πληροφόρησης. Δεδομένου ότι το υλικό που υπάρχει στην Ελλάδα είναι ελάχιστο, κατέφυγα κυρίως σε ιταλικά αρχεία αλλά και σε έντυπα της εποχής, παράλληλα στον ιταλικό αλλά και γερμανικό, αγγλικό και γαλλικό Τύπο" λέει ο συγγραφέας. "Οι αναφορές σε παραστάσεις που τις 'ψάρευα' από συμπτωματικές αναφορές σε κάποια αρχειακά τεκμήρια της Ελλάδας, όπως αρχεία διαφόρων πόλεων, ή σε εφημερίδες της εποχής, με οδηγούσαν στην έρευνα του ξένου τύπου της ανάλογης περιόδου στον οποίο ανακάλυπτα θησαυρούς". Έτσι λοιπόν στην έκδοση παρατίθενται κριτικές και διανομές ζακυνθινών παραστάσεων στον ιταλικό Τύπο. "Βρέθηκαν όλες οι παραστάσεις που ανέβηκαν από την ίδρυση του Θεάτρου Απόλλων το 1835 μέχρι την καταστροφή του Θεάτρου Φώσκολος το 1893".
Αναφερόμενος στη θεατρική ζωή του νησιού, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι "στη Ζάκυνθο αφενός έχουμε τις 'Ομιλίες', δηλαδή το είδος του λαϊκού θεάτρου που έχει μια μοναδικότητα στον ελληνικό χώρο παράλληλα με την καλλιέργεια της κοσμικής ερασιτεχνίας στο θέατρο, με παραστάσεις που απευθύνονταν σε ένα ευρύτερο κοινό. Ας σημειώσουμε ότι ο Διονύσιος Ταβουλάρης, ο πρωτοπόρος ηθοποιός του νεοελληνικού θεάτρου, ξεκίνησε την πορεία του από το ερασιτεχνικό θέατρο της Ζακύνθου". Ωστόσο ξεχωριστή θέση κατέχει και το λυρικό θέατρο που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, "εγγράφεται στο DNA των Ζακυνθινών, όχι μόνο εκείνων των εύρωστων οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων, που λόγω των ταξιδιών στο εξωτερικό είχαν την ευκαιρία να παρακολουθούν τα καλλιτεχνικά δρώμενα, αλλά και του απλού λαού, ο οποίος, παρά τη μέτρια εν πολλοίς γνώση της ιταλικής ή άλλης γλώσσας, είχε μουσική παιδεία, μουσικές καταβολές που οδηγούσαν στο λυρικό θέατρο. Ας μην ξεχνάμε ότι η όπερα απευθυνόταν εκείνη την εποχή σε ένα ευρύ κοινό".
Θεατρικά κέντρα της εποχής, αποτέλεσαν το Θέατρο Απόλλων που φιλοξένησε μεγάλες παραστάσεις όπερας, και το Θέατρο Φώσκολος που χτίστηκε σε σχέδια Τσίλλερ και εγκαινιάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1870, αλλά λειτούργησε μόνο για περίπου είκοσι χρόνια. Καταστράφηκε στους σεισμούς του 1893, έπειτα από μια δεκαετία αναστηλώθηκε, μέχρι το τελικό χτύπημα του σεισμού του 1953, οπότε καταστράφηκε ολοσχερώς. "Θα μπορούσε να χτιστεί εξαρχής, αντιθέτως στη θέση του χτίστηκε ένα ανοσιούργημα" λέει ο Δ. Μουσμούτης, αποδίδοντας το γεγονός στη "σοβαρή έλλειψη πολιτισμικής υποδομής των εκάστοτε τοπικών αρχών, οι οποίες διακρίνονται για σοβαρότατα ελλείμματα παιδείας και κουλτούρας".
Σπουδαίοι Ιταλοί λυρικοί καλλιτέχνες εμφανίστηκαν στα δύο θεατρικά κέντρα του νησιού είτε πριν γίνουν γνωστοί, είτε στη δύση της σταδιοδρομίας τους, αφού "μια επαρχιακή σκηνή δεν μπορούσε να καλύψει τις οικονομικές απαιτήσεις ενός καλλιτέχνη στο απόγειο της σταδιοδρομίας του και οι καλλιτέχνες ήταν καλοπληρωμένοι εκείνη την εποχή" εξηγεί ο συγγραφέας. Ανάμεσα στα σπουδαία ονόματα της εποχής που πέρασαν από τη Ζάκυνθο ήταν μεταξύ άλλων ο τενόρος Τζιοβάνι Μπατίστα Βερτζέρ στην αρχή της πορείας του, η περίφημη σοπράνο Αουρέλια Κατανέο, μόλις 18 ετών, η κοντράλτο Ενρικέτα Χερουμπίτι - Καμαράνο στο τέλος της μακράς και αξιόλογης σταδιοδρομίας της, η νεαρή Αμερικανίδα σοπράνο Αβόνια Μπόνεϊ, που με τις παραστάσεις της στη Ζάκυνθο ολοκλήρωσε το ευρωπαϊκό πέρασμά της το οποίο την καθιέρωσε ως σοπράνο, αλλά η ίδια μετά από λίγο εγκατέλειψε τη σταδιοδρομία της για να ιδρύσει μια σχολή μπελ κάντο, στη Βοστόνη. Σ' αυτές προστίθεται η μοναδική καλλιτέχνιδα του λυρικού θεάτρου που ανέδειξε η Ζάκυνθος, η σοπράνο Ισαβέλλα Ιατρά, σύζυγος και μούσα του Ζακυνθινού συνθέτη Παύλου Καρέρ, που για χάρη του άφησε τη σκηνή και αφοσιώθηκε στην ανατροφή των παιδιών τους.
