Του Πάνου Σκουρολιάκου*
Για κάποια επαγγέλματα η επ’ αμοιβή άσκησή τους θεσμοθετήθηκε αρκετά νωρίς. Η εποχή που ο καθένας μαστόρευε για τα του οίκου του ή για την ομάδα έδωσε τη θέση της σε επαγγελματίες κάθε είδους. Όσον αφορά την αρχαία Ελλάδα, μας πληροφορεί ο Αριστοφάνης στους «Όρνιθες» πως «ξημερώματα ξεκινούν για τη δουλειά ο σιδηρουργός, ο μυλωνάς, ο βυρσοδέψης, ο τσαγκάρης, ο κεραμοποιός».
Εδώ ο μέγιστος κωμικός ποιητής της αρχαιότητας δεν αναφέρει τίποτα για τους επαγγελματίες ηθοποιούς. Γιατί υπήρχαν από τότε ηθοποιοί που κέρδιζαν τα προς το ζην ασκώντας την τέχνη τους. Βεβαίως το επάγγελμα ασκούνταν καιρού επιτρέποντος. Μεγάλη ήταν η θεατρική δραστηριότητα κατά τα Μεγάλα Διονύσια, όπου διεξήγοντο και οι Δραματικοί Αγώνες. Θα λέγαμε λοιπόν πως οι θεατρίνοι στην αρχαία Αθήνα ήσαν κυρίως «φεστιβαλικοί» ηθοποιοί.
Ανάμεσά τους υπήρχαν και «φίρμες». Η αμοιβή ενός πρωτοκλασάτου ηθοποιού για τη συμμετοχή του σε παράσταση που έπαιρνε μέρος στους Αγώνες ήταν αυτή που έπρεπε να καταβάλει κανείς για να αγοράσει μια τριήρη! Στον ελλαδικό χώρο, με την επικράτηση των Ρωμαίων και αργότερα επί Βυζαντίου, η θεατρική δραστηριότητα ατόνησε και οι ηθοποιοί άλλαξαν επάγγελμα. Διασώθηκαν κάποιοι μίμοι, θαυματοποιοί και χορευτές που περιέφεραν θεάματα ποικιλιών με χοντρά αστεία και κακόγουστα «θεάματα».
Υπάρχει όμως μια στιγμή στην ιστορία του θεάτρου όπου επισήμως, με έγγραφη συμφωνία, η δραστηριότητα του ηθοποιού ορίζεται ως επάγγελμα. Στην Πάδοβα του 1545, με συμβολαιογραφική πράξη, ιδρύεται θίασος επαγγελματιών ηθοποιών. Μπορούμε να μιλάμε για την πρώτη σύμβαση εργασίας των ηθοποιών.
Με αυτήν ορίζεται ο επικεφαλής του θιάσου, ο «θιασάρχης» δηλαδή, που έχει τον πρώτο λόγο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο πρώτος «και με τη βούλα» θιασάρχης άκουγε στο όνομα Ser Maffio. Με σαφήνεια ορίζει αυτό το πρώτο θεατρικό συμβόλαιο και τον τρόπο διανομής των εσόδων. Αφαιρώντας όσα χρειάζονταν για την επιβίωση των εργαζομένων ηθοποιών, τα υπόλοιπα αποταμιεύονταν και μοιράζονταν με το τέλος των παραστάσεων και τη λήξη του συμβολαίου.
Αν κάποιος αποφάσιζε να εγκαταλείψει τον θίασο πριν από την ολοκλήρωση του κύκλου παρατάσεων, αποκλειόταν από την τελική αμοιβή. Μεριμνά ακόμα η συμβολαιογραφική αυτή πράξη για τις ανάγκες της επιχείρησης. Υπήρχε για παράδειγμα απόφαση για την αγορά αλόγου που θα κουβαλούσε τον σκηνικό εξοπλισμό και ακόμα όριζε πως απαγορεύονται αυστηρά εντός του εργασιακού χώρου τα τυχερά παιχνίδια και οι τσακωμοί!
Το ιδρυτικό κείμενο του θιάσου δεν υπεισέρχεται σε θέματα αισθητικής. Αντίθετα φροντίζει για την «κοινωνική ασφάλιση» -θα λέγαμε- των ηθοποιών. Ορίζει πως, αν κάποιος ηθοποιός αρρωστήσει, τότε οι υπόλοιποι θα πρέπει να τον φροντίσουν ξοδεύοντας από κοινού. Αν το πρόβλημα υγείας ήταν μεγάλο, τότε έπρεπε να τον αποδεσμεύσουν από το συμβόλαιο και με μία καλή αμοιβή να γυρίσει στο σπίτι του.
Για να ξαναγυρίσουμε στον ελλαδικό χώρο, θα πρέπει να πούμε πως στο νεότερο ελληνικό κράτος η υποκριτική άργησε πολύ να κατοχυρωθεί ως επάγγελμα. Έχουμε βέβαια από τον 19ο αι. τη δημιουργία «θεατρικού εσναφιού» στην Κωνσταντινούπολη. Από πολύ νωρίς η θεατρική δραστηριότητα ανάμεσα στους Έλληνες της Πόλης επέβαλε τη δημιουργία του. Παίζοντας κατ’ αρχήν ως ερασιτέχνες ηθοποιοί κάποιοι, αναγκάζονταν εξ αιτίας της μεγάλης επιτυχίας που είχαν οι παραστάσεις να ξοδεύουν πολύ χρόνο.
Έτσι, λοιπόν, εγκατέλειπαν σταδιακά τα παλιά τους επαγγέλματα και γίνονταν επαγγελματίες ηθοποιοί. Πολλοί στη συνέχεια κατέβαιναν στην Ελλάδα ενισχύοντας και πλουτίζοντας πραγματικά το φτωχό τότε θέατρο των Αθηνών.
Σταθμό στην επαγγελματική οργάνωση των ηθοποιών αποτέλεσε η δημιουργία του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών στα 1917. Το ΣΕΗ υπήρξε ένα προοδευτικό και μαχητικό σωματείο και πρωταγωνιστής σε όλους τους κοινωνικούς και εθνικούς αγώνες έως σήμερα. Στα εργασιακά, σε ζητήματα δημοκρατίας, σε στιγμές που ο ελληνικός λαός αγωνίζονταν για την ελευθερία του.
Το ΕΑΜ Ηθοποιών έδωσε σπουδαία δείγματα προσφοράς. Πολλοί ηθοποιοί αγωνίστηκαν μέσα από τις τάξεις του ΕΛΑΣ και άλλοι στελέχωσαν θιάσους του Θεάτρου του Βουνού που παράσταινε στην ελεύθερη Ελλάδα. Το ΣΕΗ ήταν το πρώτο σωματείο που έκλεισε η χούντα το 1967. Μεταπολιτευτικά συνέχισε τους αγώνες του έως ότου στον σημερινό χαώδη κόσμο του θεάματος ψάχνει να βρει ξανά την αγωνιστικότητά του.
Από εκείνο το μακρινό 1545, όταν υπογράφεται το πρώτο συμβόλαιο που διασφαλίζει τα δικαιώματα και καταγράφει τις υποχρεώσεις των ηθοποιών, έως σήμερα οι ηθοποιοί αγωνίζονται για όσα δικαιούνται. Η κυβέρνηση Σαμαρά - Βενιζέλου καταδίκασε τους Έλληνες ηθοποιούς σε αμοιβές των 3,5 ευρώ την ώρα! Η παρούσα κυβέρνηση υπέγραψε ήδη συλλογικές συμβάσεις εργασίας με τα κρατικά θέατρα και το ΣΕΗ, αποκαθιστώντας αξιοπρεπείς μισθούς. Μετά τον Αύγουστο του 2018, βγαίνοντας από τη σκληρή επιτροπεία, η Συλλογική Σύμβαση για το Ελεύθερο Θέατρο πρέπει να είναι πρώτη προτεραιότητα.
Πηγές: Π. Μποζίζιο, «Ιστορία του Θεάτρου», Εκδ. Αιγόκερως
*Μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ και βουλευτής της Περιφέρειας Αττικής
