Με το νέο του βιβλίο "Οι θύελλες της προόδου" (εκδ. ΚΨΜ) ο Ευτύχης Μπιτσάκης επιχειρεί μια κριτική, διαχρονική προσέγγιση της έννοιας της προόδου συσχετίζοντάς την με τη θέση που διαχρονικά κατέχει η επιστήμη στην κοινωνία και το κοινωνικό γίγνεσθαι και, συνακόλουθα, με την τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη.
Ο μελετητής του μέχρι σήμερα φιλοσοφικού και πιο συγκεκριμένα του επιστημολογικού έργου του Μπιτσάκη σίγουρα δεν μπορεί να αγνοήσει τις συνεχείς αναφορές, σε όλα τα έργα του, στην ιστορική και κοινωνική φύση της επιστήμης, η οποία αναπτύσσεται ασφαλώς στη βάση μιας εγγενούς δυναμικής, με την ανάπτυξή της όμως να καθορίζεται και από ένα πλήθος εξωγενών προς αυτήν παραγόντων, κοινωνικο-πολιτικών, οικονομικών, ιδεολογικών, πολιτισμικών και στρατιωτικών.
Ο Μπιτσάκης κατορθώνει, συνταιριάζοντας τον θεωρητικό με τον πρακτικό λόγο - και παρουσιάζοντας, εκτός από τις σχετικές θεωρητικές του προσεγγίσεις, και ένα σημαντικό αριθμό σύγχρονων χαρακτηριστικών παραδειγμάτων για τις αρνητικές, καταστροφικές εκφάνσεις της τεχνολογικής ανάπτυξης και της έννοιας της προόδου, καθώς και θέσεις για μια ηθική τής επιστήμης - να μας δώσει ένα πολύ επίκαιρο όσο και ενδιαφέρον, τόσο από θεωρητική όσο και από πρακτική άποψη, βιβλίο για την πρόοδο, η οποία, όπως θεωρητικά και φαινομενολογικά τεκμηριώνεται, μας παρουσιάζεται με τη «διπλή όψη του Ιανού».
Στον σύντομο άλλα περιεκτικό πρόλογο του βιβλίου επισημαίνεται η συμπόρευση της ραγδαίας ανάπτυξης των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας με την ανάπτυξη του καπιταλισμού και τη συνακόλουθη ανάπτυξη του έθνους - κράτους. Σε αυτό το σκηνικό οι έννοιες της τεχνολογικής και οικονομικής ανάπτυξης και της προόδου εντάσσονται όλο και πιο δυναμικά σε μια αστική ιδεολογία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, με όλα τα καταστροφικά για τον άνθρωπο και τον πλανήτη επακόλουθά του.
Ωστόσο, όπως σημειώνει ο Μπιτσάκης, η επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη προσφέρουν τη δυνατότητα ενός σοσιαλιστικού κοινωνικού μετασχηματισμού - μέσα σε μια κοινωνία ελευθερίας και ελεύθερης συνεταιριστικής παραγωγής (Μαρξ).
Στο πρώτο κεφάλαιο διασαφηνίζονται περισσότερο οι έννοιες της ανάπτυξης και της προόδου, με την επισήμανση του αντιφατικού χαρακτήρα της επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης, που δυστυχώς, όπως σήμερα έχει αποδειχτεί, δεν συμβαδίζει με την κοινωνική πρόοδο.
Μέσα από μια διαχρονική θεώρηση παρουσιάζονται στη συνέχεια οι αντιλήψεις της κάθε εποχής για την έννοια της προόδου, που συμβαδίζει με την ανάπτυξη της τεχνικής και καταδεικνύεται, μέσα από την ιστορική εξέλιξη, ότι «η έννοια της προόδου είναι κατ’ εξοχήν αστική έννοια». Ιδιαίτερη αναφορά κάνει ο Μπιτσάκης στα «διακόσια χρόνια κεφαλαιοκρατικής ‘προόδου’» καθώς και στις αντιφάσεις και τις δυνατότητες της παγκοσμιοποίησης, που τη θεωρεί εγγενή τάση του καπιταλισμού.
Το δεύτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στο ζήτημα της εργασίας και στις αντιφάσεις που αυτή παρουσιάζει. Επικεντρώνεται επίσης στην ιδιοκτησία, που «συσσωρεύεται ως προϊόν αλλοτριωμένης εργασίας», στην εργασιακή θεωρία της αξίας και στην έννοια του Μαρξ για την υπεραξία, που παράγει ο εργάτης αλλά ιδιοποιείται ο κάτοχος των μέσων παραγωγής, στο πλαίσιο μιας αντιδημοκρατικότητας και αδιαφάνειας των κεφαλαιοκρατικών μέσων παραγωγής, που εντείνονται από την τεχνολογική ανάπτυξη.
Μία θεώρηση των επιστημών και της ευθύνης της επιστημονικής κοινότητας, μέσα και από τη σύγχρονη ανάπτυξη της τεχνολογίας, επιχειρείται στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου. Εδώ επισημαίνεται και ο ρόλος των ιδεολογιών στο συσχετισμό και τη λανθασμένη ταύτιση της επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης με την κοινωνική πρόοδο. Υποστηρίζεται ότι στη βάση των αναλύσεων των κλασικών του μαρξισμού, μια νέα αντίληψη και πρακτική είναι δυνατή τότε μόνο, όταν η επιστημονική και συνακόλουθα τεχνολογική ανάπτυξη, ως παράγοντας προόδου, θα τεθεί στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου.
Με βασικό γνώμονα τον κλασικό μαρξισμό ο Μπιτσάκης αναδεικνύει, στο τέταρτο κεφάλαιο, την καταστροφική πλευρά, για άνθρωπο και περιβάλλον, της τεχνολογικής ανάπτυξης, ασκώντας έντονη κριτική στον τρόπο που ο καπιταλισμός επεκτείνει τη βαρβαρότητά του πάνω στον πλανήτη. Η κριτική αφορά εδώ τα προβλήματα του φυσικού πλούτου και της εξάντλησης των φυσικών αποθεμάτων. αφορά επίσης το δημογραφικό σε συνάρτηση και με το πρόβλημα της διατροφής του πληθυσμού με τους τεράστιους κινδύνους που αυτή περικλείει για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον (χρήση μαργαρινών, μεταλλαγμένα, χρήση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία, αλόγιστη χρήση λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων, παρασιτοκτόνων, εντομοκτόνων και μονοκαλλιεργειών).
Έντονη κριτική ασκείται επίσης στην πολιτική που έχουν εφαρμόσει όλες οι μέχρι σήμερα ελληνικές κυβερνήσεις, με τη λανθασμένη εγχώρια παραγωγή (ζάχαρη, γάλα) αλλά και με το ξεπούλημα του πλούτου της χώρας, υπό συνθήκες ξένης, αποικιοκρατικής επιβολής και επικυριαρχίας, όπως αυτή ασκείται από την Ε.Ε., με τις ιδρυτικές ήδη στρεβλώσεις της από την εποχή της ΕΟΚ. Η ελληνική περίπτωση, η θέση της χώρας μέσα σε αυτήν τη «φωλεά των εχιδνών» και το κρίσιμο ερώτημα για εμάς «και τώρα τι;» είναι μερικά ακόμη ζωτικής σημασίας ζητήματα, που συζητιούνται στη θέση αυτή.
Οι πόλεμοι της Νέας Τάξης με τους νέους, πλανητικούς ανταγωνισμούς, τη χρήση πυρηνικών όπλων, τα ραδιενεργά κατάλοιπα, τη ραδιενεργό μόλυνση του πλανήτη και τη δράση των πυρηνικών ακτινοβολιών είναι πολύ κρίσιμα και για το μέλλον της ανθρωπότητας ζητήματα, που τα διαπραγματεύεται κριτικά το έκτο κεφάλαιο, μαζί με τη Διακήρυξη της Συνόδου του PUGWASH, της δεκαετίας του 1960, που ήταν μια διακήρυξη κορυφαίων επιστημόνων από 35 χώρες κατά του ατομικού πολέμου.
Το σημαντικότατο ζήτημα της σύζευξης επιστήμης και ηθικής, μιας κοινωνικά αποτελεσματικής ηθικής θεώρησης της επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης, με το στρεβλό ιδεώδες της για μια συνεχή, αγοραία και καταναλωτικά προσανατολισμένη πρόοδο, συζητιέται στο έβδομο κεφάλαιο.
Τέλος, στο όγδοο κεφάλαιο αναδεικνύεται το οικολογικό ζήτημα και καταδεικνύεται η σχέση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής με την κατασπατάληση των πρώτων υλών και το τεράστιο οικολογικό πρόβλημα.
Στη μαρξιστική του ανάλυση ο Μπιτσάκης, δίχως να αγιοποιεί, δεν παραλείπει να ασκήσει κριτική τόσο στον μαρξιστικό λόγο, για ορισμένες μαρξικές απόψεις που δεν μπόρεσαν να αποφύγουν τον επιστημονισμό και τον τεχνοκρατισμό, όσο και στον «θνησιγενή» υπαρκτό σοσιαλισμό, που όξυνε το οικολογικό πρόβλημα και μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις αντιμετώπισε τη φύση το ίδιο βάναυσα με τον καπιταλισμό.
Εν κατακλείδι πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον αφυπνιστικό όσο και ελπιδοφόρο εν τέλει βιβλίο για τη φωτεινή όσο και τη σκοτεινή πλευρά των καταστροφικών για τον άνθρωπο και τον πλανήτη συνεπειών της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου.
* Ο Ι.Ν. Μαρκόπουλος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ
Το νέο βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη "Οι θύελλες της προόδου" αποτελεί μια ενδιαφέρουσα ματιά για τη φωτεινή όσο τη σκοτεινή πλευρά των καταστροφικών για τον άνθρωπο και τον πλανήτη συνεπειών της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου
