Τα εγκαίνια του Μουσείου Νίκου Μπελογιάννη και η προβολή της ταινίας «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» ανακάλεσαν στη μνήμη όσα εφιαλτικά έζησε η χώρα μας, στον εμφύλιο και στην μετεμφυλιακή περίοδο διωγμών και εκτελέσεων. Στη δική μου μνήμη ανακάλεσαν και το έργο της Έλλης Παππά, που τόσο γόνιμα αναπλήρωσε το συγγραφικό κενό που προκάλεσε ο θάνατος του συντρόφου της Νίκου Μπελογιάννη, συγγραφέα μιας Ιστορίας της Νεοελληνικής λογοτεχνίας, που -με τα λόγια του Κάφκα- είναι κι αυτή δημιουργία ολόκληρου του λαού.
Ανάμεσα στα βιβλία της, ξεχώρισα ένα μικρό -τέλειο, όμως, σε συνοχή και αρτιότητα- δοκίμιο με τον τίτλο Σπουδή πάνω στο θέμα της ελευθερίας, που γράφει η Έλλη Παππά για να δείξει ότι η ελευθερία είναι όρος θεμελιώδης, χωρίς τον οποίο δεν μπορεί να υπάρξει αλήθεια ούτε δικαιοσύνη.
Βέβαια, δεν είναι εύκολο να είσαι γυναίκα και συγχρόνως ελεύθερο πνεύμα ͘͘ ο συνδυασμός προμηνύει ακόμη ταλαιπωρίες, πίκρες και απογοητεύσεις που μόνον μια υπόθεση ζωής, τις αντισταθμίζει. Υπόθεση ζωής της Έλλης Παππά ήταν ο αγώνας να κρατήσει ζωντανές ιδέες τις οποίες πίστευε και ανανέωνε, γιατί μέσα από τις οδυνηρές εμπειρίες και τις εμβριθείς μελέτες της, μπόρεσε να εννοήσει ότι ο δογματισμός και ο φανατισμός όπως και ο ακραίος σχετικισμός τις αχρηστεύουν, αποξενώνοντας την πολιτική από τον ανοιχτό ορίζοντα και την κατεύθυνση που της εξασφαλίζει, με τους προβληματισμούς της, η θεωρία.
Η υπεράσπιση της ελευθερίας από τον δογματισμό και τον υπερσχετικισμό που σφράγισε το συγγραφικό έργο της, απαίτησε έναν διμέτωπο αγώνα εναντίον των περιορισμών που επιβάλλουν ηγεμονιστικές κομματικές πρακτικές και καθεστωτικές κυβερνήσεις που είναι το παραπλήρωμά τους. Κι αυτό γιατί τέτοιοι περιορισμοί υποσκάπτουν την κριτική δύναμη του ανθρώπου να ξανασκέπτεται όσα σκέφτηκε και όσα έκανε ώστε η δράση, ακόμη κι όταν απαιτεί μεγάλες θυσίες, να μη μένει τυφλή και επομένως επιπόλαια και ανώφελα επικίνδυνη.
Το βιβλίο της, Μαρτυρίες μιας διαδρομής (έκδοση του Μουσείου Μπενάκη), μαρτυρεί τη λυσσαλέα εναντίωσή της σε παρεμβάσεις που μετέτρεπαν την κριτική και την αυτοκριτική σε λογοκρισία και αυτολογοκρισία. Τέτοιες παρεμβάσεις τις θεωρούσε ολέθριες ως προς τις συνέπειές τους, αφού αποτρέπουν πράξεις ικανές να συμβάλουν θετικά στην αλλαγή της πορείας των ιστορικών πραγμάτων και γεγονότων. Οι θετικές πράξεις είναι αδύνατο να γίνουν, χωρίς αρχές και αξίες ζωτικής σημασίας, όπως η αλήθεια ως εναντίωση στη συκοφάντηση και στο ψέμα, η δικαιοσύνη στην αδικία, η ελευθερία στην υποδούλωση ή στην εθελοδουλία.
Αγωνιώντας μήπως η εξαφάνιση της λέξης ελευθερία από τον πολιτικό λόγο κάνει να χάσει και η ιδέα το νόημά της, στον Πρόλογο του βιβλίου της Σπουδή... (εκδ. Άγρα, 1985) γράφει: «η ελευθερία μοιάζει να φθίνει, να πεθαίνει ήσυχα-ήσυχα, από εξάντληση και μαρασμό.» Ήταν τα χρόνια της αλλοτριωτικής καταναλωτικής ευημερίας που, τερματίζοντας, ξαναβάζουν το μυαλό να σκεφτεί.
Η Έλλη Παππά δεν έπαψε να ασχολείται με τις ιδέες, ως αθεράπευτη ιδεαλίστρια. Ένας αδήριτος ρεαλισμός την έκανε να παραδεχθεί ότι η ζωή χωρίς τις ιδέες/αξίες βυθίζεται σε έναν άναρχο πρωτογονισμό με μόνη προοπτική τη βαρβαρότητα. Τις υπερασπιζόταν, λοιπόν, γιατί οι ιδέες είναι μορφώματα που φτιάχνει ο νους για να συμπυκνώσει ιστορικές εμπειρίες και την αποτίμησή τους, Αυτός είναι, άλλωστε, ο λόγος που σε κρίσιμες καμπές, για να μη χαθούν στην ουσία τους, όσες αξίζουν μεταστοιχειώνονται.
Από τις αρχές του 1980, όταν η ελευθερία θρυμματιζόταν σε ελευθερίες και θαρρείς για να γίνει πιο θελκτική, διαχώριζε τα δικαιώματα από τις ευθύνες, η Έλλη Παππά αναζήτησε ένα στέρεο έδαφος για το εγχείρημα της να ανανεώσει το χαμένο της νόημα. Προσεγγίζοντας πειραματικά το ζήτημα, διερευνά το νόημα που μπορεί να έχει, σήμερα και στο μέλλον, η ιδέα της ελευθερίας, ανατρέχοντας στην απαρχή της γένεσής της.
Ξεκινά τον σύνθετο και προωθημένο προβληματισμό της, διερωτώμενη τι μπορεί να σημαίνουν οι αλυσίδες: Μήπως τη θέληση ο απόλυτος λόγος, που εξασφαλίζουν, να αλλάξει χέρια, ώστε αυτοί που ελέγχουν τους αλυσοδεμένους, να αλυσοδεθούν οι ίδιοι από τα θύματά τους; Η μήπως συμβολίζουν απλά και ξεκάθαρα την εναντίωση στην υποδούλωση και στην υποτέλεια ;
Ευθύς εξαρχής, η συγγραφέας θέτει τη διττότητα των σχέσεων εξουσίας και ελευθερίας: Από τη μια, η σχέση εξουσίας και υποταγής, με εναλλαγή των ρόλων εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου. Και από την άλλη, η σχέση κατίσχυσης και ελευθερίας που σπάζει το κλειστό κύκλωμα του εξουσιασμού, εναντιωνόμενη στην υποταγή. Για να μπορέσει να ανοίξει αυτό το κλειστό κύκλωμα που υποχρέωσε τους μεταδομιστές να κάνουν λόγο για εξουσιαστικότητα της γνώσης, ξεχνώντας τον χειραφετητικό χαρακτήρα που αποκτά με την αλλαγή του ισχύοντος γνωστικού παραδείγματος, ανατρέχει στους προβληματισμούς των Ιώνων για να βρει το νόημα της ελευθερίας, στην καθαρή μορφή του, ως εναντίωση στη δουλεία. Σ’ αυτούς, εντοπίζει την διττότητα των λόγων, των ιδεών, των αξιών, και τις αναγκαίες τις διαλεκτικές προσεγγίσεις τους που διαλύουν την ακρισία και τον φανατισμό. Με βάση τους δισσούς λόγους, περνά από τον Ηράκλειτο στον Δημόκριτο, στον Ιπποκράτη, στον σοφιστή Αντιφώντα, στον Πλάτωνα, στον Αριστοτέλη και τον Επίκουρο, για να αναδείξει τις αξίες της αλήθειας, της ανδρείας, της αιδούς, της ισότητας, της δικαιοσύνης που εξυφαίνει η ελεύθερα σκεπτόμενη ύπαρξη, όταν εναντιώνεται σε μορφές εξουσιασμού που σπέρνουν τον τρόμο και τη δουλεία.
Ο αναγνώστης, διατρέχοντας τις σελίδες της Σπουδής, γίνεται μάρτυρας του αγώνα για την ελευθερία, μέσα από την πάλη του φύσει και νόμω που δόθηκε στην αρχαιότητα για την βαθμιαία συγκρότηση του δημοκρατικού πολιτεύματος και την τραγική του κατάλυση.
Η Έλλη Παππά προβληματίζεται για το τι γέννησε την αρχαία δημοκρατία και κυρίως για το τι προκάλεσε την πτώση της. Αν γεννήθηκε μέσα από την αναζήτηση της ελευθερίας -που ή άλλη της όψη είναι η αλήθεια- τότε τι άλλο μπορεί να έφερε το τέλος της, αν όχι η παραβίαση των νόμων της πολιτείας, όπως πίστευε ο Αντιφών; Ή μήπως φέρνουν την κατάλυσή της οι ελευθεριότητες που υπονομεύουν τους δημοκρατικούς θεσμούς, όπως πίστευε ο Πλάτων ;
Είτε είχε δίκιο ο Αντιφών, που αντιπαρέθετε στην πτώση της δημοκρατίας την άνοδο στην εξουσία του « αδαμάντινου» Τυράννου, είτε ο Πλάτων, που συνέδεε την πτώση της δημοκρατίας με τον «λυκάνθρωπο» Τύραννο, και στις δύο περιπτώσεις αυτό που υπογείως υπονομεύτηκε, όπως μας αφήνει η συγγραφέας να συμπεράνουμε, είναι η σχέση φυσικού και θετού δικαίου, που σχετικοποίησε το πολίτευμα της δημοκρατίας, στερώντας την αυτονομία που συνεπιφέρει, από τα ουσιαστικά της ερείσματα, όπως είναι το δημοκρατικό ήθος και φρόνημα και οι αξίες που συνεπάγεται.
Ο συλλογισμός είναι ξεκάθαρος, το ίδιο και το συμπέρασμα: αν η κατάλυση της αρχαίας δημοκρατίας ταυτιζόταν με την απώλεια της ελευθερίας που την ενσάρκωνε, τότε η υπεράσπιση της ελευθερίας, στις μέρες μας, συνδέεται με τη θεμελίωση της δημοκρατίας σε στερεότερες βάσεις.
Ανακάλεσα την Σπουδή στο θέμα της ελευθερίας της Έλλης Παππά, όταν κατάπληκτη άκουσα βουλευτή της Χρυσής Αυγής να απειλεί, από το βήμα της Βουλής, με το γκρέμισμα του νεοϊδρυθέντος Μουσείου στην Αμαλιάδα, κι αυτό της Δημοκρατίας στην Ελλάδα. Πρέπει να είσαι ελεύθερος για να μπορείς να σκεφθείς ότι από τη Λιβύη ώς τη Συρία, κράτη κομματιασμένα και διχασμένα, στέκουν εμπόδιο στον «άπολι» πληθυσμό να ξαναφτιάξει κοινωνία πολιτών και πολίτευμα. Και ότι δύσκολα φτιάχνονται καλύτερα όσα γκρεμίζονται σε μια νύχτα.
1 Έλλης Παππά, Σπουδή στο θέμα της ελευθερίας, εκδ. Άγρα, 1985.
