Για πρώτη φορά έλαβα ένα βιβλίο που στον φάκελο έγραφε το όνομά μου αλλά στην αφιέρωσή του προοριζόταν για τον Μιχάλη. Βλέποντας τον συγγραφέα σκέφτηκα ότι πρόκειται για μια ακόμα ετερωνυμική φάρσα του.
“Ο Πεσόα από τον άλλο κόσμο εξακολουθεί να μας περιπαίζει” μου λέει γελώντας η μεταφράστριά του Μαρία Παπαδήμα στο τηλέφωνο και αποφασίζουμε ότι το “Ω, Λισαβόνα σπίτι μου!” (εκδ. Gutenberg) είναι ένα βιβλίο για ταξίδι. Ένα ταξίδι η κουβέντα μας στα στέκια, τα ετερώνυμα, τις διαδρομές, τον στοχασμό, την πρόσληψη και τη γοητεία του μεγάλου Πορτογάλου, κι ακόμα στα απρόοπτα που επιφυλάσσει στη μεταφράστριά του, η οποία, παράλληλα, ξαναδουλεύει στο “Βιβλίο της ανησυχίας”, εξαντλημένο, που το πρωτοδιαβάσαμε από τον "Εξάντα" και θα επανακυκλοφορήσει από τον “Gutenberg” εντός του έτους.
Στο βιβλίο “Ω, Λισαβόνα σπίτι μου!” η Μαρία Παπαδήμα, μέσα από μια σύνθεση αποσπασμάτων από το σύνολο του έργου του Πεσόα και των ετερωνύμων του, αναδεικνύει τον στοχασμό του συγγραφέα έτσι όπως αυτός προκύπτει από τη σχέση του με τη γενέθλια πόλη. Δομείται σε έξι κεφάλαια και στα τέσσερα πρώτα δίνει μια σφαιρική εικόνα της πόλης και των περιχώρων της, επικεντρώνοντας σε κομβικούς τόπους. Στο κεφάλαιο “διαδρομές” παρακολουθούμε την καθημερινότητα του ποιητή μέσα από τις προσωπικές του σημειώσεις και τα γράμματα προς την Οφέλια, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο η πόλη της Λισαβόνας γίνεται αφήγημα. Έκπληξη το παράρτημα του βιβλίου, παραθέτει τα σπίτια όπου έζησε, τα καφέ, όπου σύχναζε, τα γραφεία όπου εργάστηκε ο Πεσόα επιτρέποντας στον αναγνώστη μια ιδιαίτερη επίσκεψη λογοτεχνική ή βιωματική στην πόλη του ποιητή. Ένα βιβλίο πολλαπλών αναγνώσεων, το “Ω, Λισαβόνα σπίτι μου” λειτουργεί κάλλιστα και ως εισαγωγή στο έργο του Φερνάντο Πεσόα για τους νέους ή παλιούς αναγνώστες του.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Είναι σαν μυθιστόρημα - διαδρομή την πόλη και στη σκέψη του Πεσόα αυτό το βιβλίο.
Ο Πεσόα πολύ συχνά σκέφτεται χρησιμοποιώντας, αντί για έννοιες αφηρημένες, στοιχεία της ίδιας της πόλης. Οι δρόμοι, οι πλατείες, τα κτήρια η βροχή ή το ηλιοβασίλεμα στη Λισαβόνα οι αλλαγές στον ουρανό, μη ξεχνάμε ότι είναι μια ατλαντική πόλη όπου ο καιρός μπορεί να διαφοροποιείται δέκα φορές την ημέρα, γίνονται λέξεις, γραφή, ποίηση, πρόζα. Υπάρχει μια διαρκής όσμωση ανάμεσα σ' αυτό που βλέπει και σ' αυτό που σκέφτεται μια αλληλοδιείσδυση τοπίου και νου.
* Πως δημιουργήθηκε η σχέση του με την πόλη;
Η πόλη λειτουργεί ως το παρατηρητήριο της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και της ανθρώπινης μοίρας, στη συγχρονία και τη διαχρονία. Ο Πεσόα, ως ανατόμος της γενέτειρας πόλης και των ανθρώπων της, στη συγχρονία βλέπει την πιθανή εκδοχή μιας ζωής και την πολλαπλότητα των ανθρώπινων υπάρξεων. Μέσα στο τραμ, κοιτάζοντας τις πλέξεις των ψάθινων καθισμάτων, σκέφτεται τη ζωή των εργατών που τα έφτιαξαν.
Όμως όλα αυτά δεν τα προσλαμβάνει ως απλός παρατηρητής. Αυτές οι ζωές παίρνουν σάρκα και οστά μέσα του, τον κατακλύζουν και στο τέλος τον εξουθενώνουν. Δηλαδή μια διαδρομή με το τραμ για τον Πεσόα είναι πολλές ζωές μαζί. Στη διαχρονία πόλη σημαίνει για εκείνον το σταθερό και το μόνιμο, τη διάρκεια και την αντοχή σε σχέση με το εφήμερο μιας ανθρώπινης ζωής, δηλαδή η πόλη του επιτρέπει την επιβίωση, τη διάρκεια, την αιωνιότητα, έννοιες που τον απασχολούν πάρα πολύ στο έργο του. Η συγχρονία του δίνει την πολλαπλότητα και η διαχρονία την διάρκεια.
* Ποια είναι εν τέλει η σχέση του με την πόλη;
Είναι η σχέση ενός αστού που γεννήθηκε και έζησε στο κέντρο της πόλης, μετακινείται διαρκώς μέσα σ' αυτή είτε ως διαβάτης είτε ως εποχούμενος, ζει την οικονομική, την πολιτιστική, την κοινωνική της ζωή, είναι θιασώτης των θεάτρων της αλλά και των φημισμένων καφέ της, ιδρύει περιοδικά το ένα μετά το άλλο, λογοτεχνικά και οικονομικά, είναι μέλος της πνευματικής της ζωής.
Αυτή η σχέση του με τη Λισαβόνα τον στρέφει στον κοσμοπολιτισμό. Ζώντας τη ζωή της Λισαβόνας στο έπακρο, η πρωτεύουσα της Πορτογαλίας γίνεται γι' αυτόν μια μικρή επαρχιακή πόλη στη δυτική άκρη της Ευρώπης και τον οδηγεί σε μια μεγαλεπήβολη πνευματική επέκταση την οποία αποτύπωσε μοναδικά στο έργο των ετερωνύμων του που χρησιμοποιούν όχι μόνο αγγλικά, αλλά και γαλλικά και ισπανικά. Από τη Λισαβόνα τα τρένα αναχωρούν για το Παρίσι και ο Τάγος οδηγεί σε άλλες ηπείρους.
* Είναι βιωματική αυτή η σχέση ή είναι περισσότερο η ορμή ενός αδηφάγου πνεύματος;
Όπως παραδέχεται ο ίδιος στο "Βιβλίο της ανησυχίας", πρόκειται για μια αυτοβιογραφία χωρίς γεγονότα και όπως επισημαίνουν οι μελετητές του, η ζωή του ήταν μια ασήμαντη ζωή, μια ζωή επίπεδη όπου η καθημερινότητα επαναλαμβάνεται ως νεύρωση. Ο ίδιος δεν δείχνει να έχει καμιά διάθεση να διαταράξει αυτή τη μονότονη καθημερινότητα. Τη ζωή τη σκέφτεται, δεν τη ζει. Ως πληθωρική λογοτεχνική προσωπικότητα τη ζωή τη σκέφτεται αδηφάγα. Όταν λέει "θέλω να αισθανθώ τα πάντα με όλους τους τρόπους", μόνο μια λογοτεχνική ζωή μπορεί να πραγματώσει μια τέτοια επιθυμία, η πραγματική ζωή δεν θα μπορούσε να το καταφέρει ποτέ.
* Γι' αυτό καταφεύγει στα ετερώνυμά του;
Ακριβώς. Τα ετερώνυμα, του επιτρέπουν να γίνει “πολλαπλός σαν το σύμπαν”, όπως λέει ο ίδιος, με το ετερώνυμο του Άλβαρο Ντε Κάμπος. Μπορεί να γράψει με τρόπους διαφορετικούς, ποίηση με ρίμα ή με ελεύθερο στίχο, πεζό, διήγημα, φιλοσοφικά δοκίμια, αστυνομική λογοτεχνία, οικονομικά άρθρα. Μπορεί να εκφράζει τον πλατωνικό έρωτα στα “Γράμματα προς την Οφέλια” και ταυτόχρονα να διακηρύσσει έναν σαδομαζοχιστικό πανσεξουαλισμό στα αγγλικά του ποιήματα ή στα ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος.
Μέσα από αυτό το μοναδικό φαινόμενο στην παγκόσμια λογοτεχνία των 127 ετερωνύμων, ο Πεσόα μιλάει για τα πάντα διατυπώνοντας τις πιο εκκεντρικές και συχνά αντικρουόμενες απόψεις, γιατί αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να μιλήσει με όλους τους δυνατούς τρόπους για οτιδήποτε το ανθρώπινο.
* Αυτές οι ετερωνυμικές προσωπικότητες μπορούν να εκληφθούν, διαφορετικοί ρόλοι σε μια ζωή που ο ίδιος στην ουσία αρνείται να ζήσει;
Νομίζω πως η καλύτερη προσέγγιση της ετερωνυμίας μπορεί να γίνει μέσω της θεατρικής πράξης. Ο ίδιος έγραφε πως “είμαι η σκηνή όπου παρελαύνουν διάφορα πρόσωπα”. Τι άλλο είναι τα ετερώνυμα από ρόλους τους οποίους ο ίδιος κατασκευάζει, σκηνοθετεί και ερμηνεύει; Ακόμα και στην προσωπική του ζωή, στα ερωτικά του ραντεβού με την Οφέλια, “έστελνε” αντ' αυτού τα διάφορα ετερώνυμά του. Αλλιώς βλέπει τη Λισαβόνα ο Πεσόα, αλλιώς ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ο Μπερνάντο Σοάρες την περιδιαβαίνει ακατάπαυστα, ενώ ο Ρικάρντο Ρέις την αγνοεί παντελώς.
* Μέσα απ' όλες αυτές τις αντιφάσεις εντοπίζεται πολιτική σκέψη;
Ναι, εξίσου πολλαπλή και πολύ πιο αντιφατική. Το περίεργο είναι ότι για τον πολιτικό στοχασμό του δεν χρησιμοποιεί ετερώνυμα. Ωστόσο, ως Πεσόα και μόνο, εκφράζει διαφορετικές και αντικρουόμενες πολιτικές και κοινωνικές απόψεις. Βασιλικός και δημοκράτης, υπέρμαχος αλλά και πολέμιος του δικτάτορα Σαλαζάρ, οπαδός του πορτογαλικού μεγαλοϊδεατισμού - εθνικισμού και ταυτόχρονα διεθνιστής όταν δηλώνει ότι μοναδική πατρίδα του είναι η γλώσσα του.
* Πού αποδίδετε το ενδιαφέρον που προκαλεί στους ομοτέχνους του αλλά και στους πολύ νέους σήμερα αναγνώστες του αυτός ο λογοτέχνης που δεν αναγνωρίστηκε επαρκώς όσο ζούσε;
Πράγματι, ο ίδιος προβλέπει και προσβλέπει στη μελλοντική αναγνώρισή του και ασφαλώς τις πιο ευαίσθητες κεραίες τις έχουν οι ομότεχνοί του, για τους οποίους συχνά γίνεται μυθιστορηματικός ήρωας. Ο Ζοζέ Σαραμάγκο γράφει τη “Χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις”, ο Αντόνιο Ταμπούκι τις “Τρεις τελευταίες ημέρες του Φερνάντο Πεσόα” και ο Μάριο Κλάουντιο το “Καληνύχτα κύριε Σοάρες”. Είναι σαν να προσπαθούν να δώσουν στον Πεσόα την ανθρώπινη ζωή που δεν έζησε. Τους ιντριγκάρει η ανύπαρκτη ζωή, η λευκή σεξουαλικότητα σ' αυτό το σπινθιροβόλο πνεύμα.
Από την άλλη η αποσπασματική, θραυσματική, ανολοκλήρωτη και ατελής γραφή του βρίσκει ανταπόκριση στους νέους γιατί εκφράζει απόλυτα το πνεύμα της εποχής μας. Μερικές φορές σκέφτομαι ότι η ετερωνυμία του Πεσόα είναι, ίσως, ένα λογοτεχνικό προείκασμα των διαφορετικών προφίλ που οι νέοι κατασκευάζουν και χρησιμοποιούν σήμερα στο facebook και τα άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Αν ο Πεσόα ανήγαγε την ετερωνυμία σε υψηλή λογοτεχνία, δυστυχώς οι νέοι κινδυνεύουν να χάσουν τη ίδια τη ζωή προς χάριν μιας εικονικής πραγματικότητας.
* Τι επιφυλάσσει ο Πεσόα στον μεταφραστή του;
Κατ' αρχήν τον υποχρεώνει να γίνει πολλαπλός όπως και εκείνος. Άλλες απαιτήσεις έχει η μετάφραση του “Αναρχικού τραπεζίτη” και άλλες η ποίηση του Αλμπέρτο Καέιρο. Επιπλέον ο μεταφραστής του Πεσόα δεν καλείται να μεταφράσει οριστικά παγιωμένα κείμενα αφού ελάχιστα είναι τα κείμενα, που εξέδωσε όσο ζούσε. Το περίφημο “μπαούλο” του περιέχει 27.000 χειρόγραφες σελίδες, οι οποίες φτάνουν στα χέρια του μεταφραστή αφού έχουν υποστεί διαφορετικές αναγνώσεις και συνθέσεις από τους μετά θάνατον επιμελητές του.
Το “Βιβλίο της ανησυχίας”, που ξαναδουλεύω τώρα και θα επανεκδοθεί μέσα στο 2017, κυκλοφορεί στην Πορτογαλία σε τέσσερις διαφορετικές εκδοχές, από τις οποίες επέλεξα την τελευταία αναθεωρημένη έκδοση του Ρίτσαρντ Ζένιτ, που θεωρείται ο κορυφαίος μελετητής και επιμελητής του έργου του.
* Σ' αυτό το βιβλίο λειτουργήσατε ως μεταφράστρια ή ως ένα ακόμα ετερώνυμο;
Νομίζω ότι, μετά από τόσα χρόνια συγχρωτισμού με το έργο του, δικαιούμαι να κατασκευάσω και εγώ ένα ετερώνυμο, τον λισαβονολάτρη Πεσόα. Αυτό το βιβλίο το έφτιαξα μέσα σε μια εβδομάδα. Ήταν σαν να υπήρχε στο μυαλό μου όλα αυτά τα χρόνια, από την πρώτη εκείνη στιγμή που στα 22 μου, βγαίνοντας από τον σιδηροδρομικό σταθμό της Λισαβόνας, έπεσα πάνω στο άγαλμά του και αποφάσισα να μάθω πορτογαλικά για να τον διαβάσω στο πρωτότυπο.
