Ο Ζακ Ζυλιάρ, σ’ ένα απόσπασμα της συνέντευξης που έδωσε στη Μικέλα Χαρτουλάρη, παρουσιάζοντας το βιβλίο του "Οι αριστερές της Γαλλίας" που εκδόθηκε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Πόλις2, λέει: "Ο Αλέξης Τσίπρας αξίζει τον έπαινο για το ότι πέτυχε να αφυπνίσει τον ελληνικό λαό αλλά και την ίδια τη δημοκρατία, που ήταν αποκοιμισμένη, διεφθαρμένη και κυνική. Είναι ένας εξαιρετικός εθνεγέρτης (eveilleur exceptionnel). Αποκάλυψε το αδιέξοδο στο οποίο οδηγούνται τα ιστορικά εμπόδια και τώρα το πληρώνει πολύ ακριβά, αφού είναι υποχρεωμένος πλέον να ασχοληθεί με την οικονομία και όχι με την ιδεολογία... Εκείνος τους οδήγησε ως το χείλος της ουτοπίας και τώρα τους οδηγεί στο χείλος του ρεαλισμού..."
Η ερώτηση ήταν για το πρόσωπο του Τσίπρα και την πολιτική διάσταση του φαινομένου. Η απάντηση όμως στοχεύει ακριβώς στο κέντρο του προβληματισμού της έννοιας της αριστεράς μέσα στο σκηνικό της μετανεωτερικότητας. Ιδεολογία-οικονομία, ουτοπία-ρεαλισμός, ζεύγη αντιτιθέμενα, συντιθέμενα, συμπληρωματικά;
Το βιβλίο του Ζακ Ζυλιάρ κάνει μια ενδιαφέρουσα ανασκόπηση για την Αριστερά στη Γαλλία τους τελευταίους δυόμιση αιώνες, που όμως είναι και μία αναφορά για την πορεία της Αριστεράς εν γένει, κυρίως στην Ευρώπη. Μία πορεία με μεταβάσεις, σκαμπανεβάσματα, πτώσεις, ανόδους, δυσκολίες, απογοητεύσεις.
Είτε θεωρηθεί κομβική στιγμή το 1762, έτος που δημοσιεύθηκε το "Κοινωνικό Συμβόλαιο" του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ είτε το 1789, έτος της Γαλλικής Επανάστασης, διακόσια πενήντα χρόνια περίπου από τότε μέχρι σήμερα ίπταται πάνω από την Ευρώπη αλλά και σ’ ολόκληρο τον κόσμο η Αριστερά, αλλά συγχρόνως η ύπαρξή της σηματοδοτεί και το αντίπαλο στρατόπεδο, αυτό της Δεξιάς. Βασική παραδοχή για την έννοια της Αριστεράς είναι βέβαια η σύνδεσή της με την ιδέα της προόδου και της δικαιοσύνης και στη βάση βρίσκεται η απόρριψη της μορφής του προνομιούχου, και εξ αντιδιαστολής ο ορισμός της δημοκρατίας ως κοινωνίας των ομοίων.
Τι σημαίνει αριστερά σήμερα; Ποιο είναι το κύριο σημαίνον; Η είσοδος τα τελευταία χρόνια στο προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα της λεγόμενης Ριζοσπαστικής Αριστεράς ήταν μια σοβαρή αφορμή για σκέψεις και αντιπαραθέσεις.
Το σημαίνον της "αριστεράς" παραμένει το μοναδικό που έχει τη δύναμη να συνδέσει αποτελεσματικά το αυξανόμενο κίνημα της αγανάκτησης που συνταράσσει βαθιά τις λαϊκές τάξεις απέναντι στην ανοικτά πλέον επιδεικνυόμενη απρέπεια ενός συστήματος το οποίο δεν διστάζει (στο όνομα του "εκμοντερνισμού" και της παγκόσμιας αγοράς) να απορρίπτει κάθε ιδέα ηθικού ορίου ή γεωγραφικού συνόρου3.
Η φιλοσοφική ανικανότητα της ορθόδοξης αριστεράς να αντιληφθεί την επαναστατική φύση της καπιταλιστικής ανάπτυξης (ποτέ, στην ιστορία της ανθρωπότητας, ένα κοινωνικό και πολιτικό σύστημα δεν είχε -σε τόσο σύντομο διάστημα- αλλάξει σε τέτοιο βαθμό την όψη ολόκληρου του κόσμου) εξηγεί επίσης το γιατί ο ίδιος ο χρόνος δουλεύει πλέον όλο και περισσότερο εναντίον της ελευθερίας και της πραγματικής ευημερίας των ατόμων και των λαών.
Ο D. Harvey, σε μια πληρέστερη και πιο σύνθετη ανάλυση του μεταμοντέρνου κόσμου, επιδιώκει να μελετήσει τα παραπάνω ζητήματα, δηλαδή τη βαθιά και θεμελιακή αλλαγή της πολιτικής οικονομίας και τις επιπτώσεις στον άνθρωπο, κυρίως τις αλλαγές που συντελέστηκαν μετά το 1973, την πρώτη σημαντική μεταπολεμική οικονομική κάμψη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η μακροχρόνια μεταπολεμική οικονομική άνθιση, από το 1945 έως το 1973, οικοδομήθηκε πάνω σ’ ένα ορισμένο σύνολο πρακτικών για τον έλεγχο της εργασίας, τεχνολογικών μειγμάτων, καταναλωτικών συνθηκών, που τους αποκαλούμε κεϋνσιανισμό - φορντισμό, που όμως σήμερα έχουν περάσει ανεπιστρεπτί.
"Ο σχηματισμός μιας παγκόσμιας αγοράς μετοχών, παγκόσμιων προθεσμιακών αγορών εμπορευμάτων (ακόμη και χρέους, αγορών συναλλάγματος και swaps επιτοκίων), μαζί με την επιταχυνόμενη γεωγραφική κινητικότητα των κεφαλαίων, σήμαινε για πρώτη φορά τον σχηματισμό μιας ενιαίας παγκόσμιας αγοράς για την προσφορά χρήματος και πίστης.
Η δομή αυτού του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος είναι τώρα τόσο περίπλοκη που ξεπερνά την ικανότητα κατανόησης των περισσότερων ανθρώπων. Τα σύνορα ανάμεσα σε διακριτές λειτουργίες, όπως τραπεζικές εργασίες, μεσιτεία, χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, χρηματοδότηση κατοικιών, καταναλωτική πίστη, γίνονται όλο και πιο διαπερατά, ενώ την ίδια στιγμή ξεφυτρώνουν νέες προθεσμιακές αγορές εμπορευμάτων, μετοχών, συναλλάγματος ή χρεών, στις οποίες μελλοντικές συναλλαγές προεξοφλούνται σε παρόντα χρόνο με τρόπους που προκαλούν σύγχυση"4.
Συγχρόνως το κράτος πρόνοιας μετατρέπεται σταδιακά από μία έκφραση των καθολικών δικαιωμάτων του πολίτη σε ένα κατάλοιπο του παρελθόντος. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις μπαίνουν στο περιθώριο της κοινωνίας, "το χάσμα του πλούτου ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς διαρκώς μεγαλώνει", η φορολογία συντείνει όλο και λιγότερο στην αναδιανομή του πλούτου· οι πολιτικοί ανταποκρίνονται κυρίως στα αιτήματα μιας χούφτας μεγαλοεπιχειρηματιών, τα συμφέροντα των οποίων μεταφράζονται σε κρατική πολιτική, "οι φτωχοί χάνουν σταδιακά κάθε ενδιαφέρον για τα πολιτικά πράγματα, και δεν μπαίνουν πια ούτε στον κόπο να ψηφίσουν"5.
Υπάρχει τεράστια κρίση εμπιστοσύνης στην πολιτική. Στο ερώτημα ποιες δυνάμεις έρχονται να καλύψουν το κενό της πολιτικής δραστηριότητας, η απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι τον ρόλο αυτό έχει αναλάβει εδώ και καιρό η οικονομική παγκοσμιοποίηση. Η καθημερινή εξάρτηση των ατόμων από τις παράλογες κινήσεις της παγκόσμιας αγοράς και τους αλλοτριωτικούς καταναγκασμούς των νέων τεχνολογιών της, κατάντησε απόλυτα ολοκληρωτική.
Εδώ και περισσότερο από 30 χρόνια, σε όλες τις δυτικές χώρες το εκλογικό θέαμα εκτυλίσσεται ουσιαστικά στο χώρο μιας φιλελεύθερης αριστεράς και μιας φιλελεύθερης δεξιάς, που εκτός από μερικές λεπτομέρειες, αρκούνται πλέον στο να εφαρμόζουν εναλλάξ το οικονομικό πρόγραμμα που ορίζουν και επιβάλλουν τα μεγάλα διεθνή καπιταλιστικά ιδρύματα.
Σε ένα τέτοιο λοιπόν καταθλιπτικό περιβάλλον όπου ο νεοφιλελευθερισμός πλέον δεν αντιμετωπίζεται ως ιδεολογία αλλά σαν περίπου μία "δαρβινική θεωρία" περί της εξέλιξης∙ σ’ έναν κόσμο που η έννοια της ανταγωνιστικότητας καθίσταται κεντρική έννοια και ο ρόλος του κράτους περιορίζεται στην υπεράσπιση των διαδικασιών του ανταγωνισμού, ανταγωνιστικές δεν είναι μόνον οι εταιρείες αλλά οι ίδιοι οι άνθρωποι. Ο εργαζόμενος είναι ο επιχειρηματίας του εαυτού του. Η οικονομία (και τελικά η κοινωνία εν γένει) αποτελείται από άτομα-επιχειρήσεις. "Το άτομο - επιχείρηση είναι η κεντρική έννοια της βιοπολιτικής στη περίπτωση του νεοφιλελευθερισμού... Κατ’ αυτό τον τρόπο τόσο η εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες, από την οικογένεια έως το πανεπιστήμιο, όσο και η φροντίδα της υγείας θεωρούνται επένδυση στο κεφάλαιο του εαυτού...»6.
Για την αριστερά το ζητούμενο πάντοτε ήταν ο μετασχηματισμός της σκέψης σε δράση. Η ανικανότητα προς δράση ήταν πάντοτε και η αιτία της "μελαγχολίας" της. Σήμερα η ανελέητη πραγματικότητα, όπως διαγράφεται μέσα στην παγκοσμιοποίηση καλεί την αριστερά να πάρει θέση και να σταματήσει να προσηλώνεται στο παρελθόν. Όμως σε έναν κόσμο που η αμνησία προβάλλεται ως κανόνας, «η αριστερά εξακολουθεί να είναι σε θέση να ανακαλεί καταστάσεις που υπό διαφορετικές συνθήκες θα είχαν λησμονηθεί. Αν και απομονωμένη, αποτελεί εν δυνάμει στις μέρες μας τον μοναδικό τηρητή αξιών, τις όποιες καμία άλλη ομάδα ή θεσμός της σύγχρονης κοινωνίας δεν προτίθεται να συντηρήσει"7.
Ας επιστρέψουμε, όμως, στην αφετηρία μας, δηλ. στην απάντηση του Ζακ Ζυλιάρ για τον Τσίπρα και για τον ΣΥΡΙΖΑ εν γένει. Μέσα σ’ αυτό το ζοφερό περιβάλλον που σκιαγραφήσαμε, έχει γίνει κατανοητό ότι για την αριστερά σήμερα η λύση δεν είναι απλή. Ο ΣΥΡΙΖΑ, μετά από μία οικονομική καταστροφή και μια Ευρώπη αυστηρά οριοθετημένη στους κανόνες της οικονομίας της αγοράς, προσπάθησε να εκφράσει τον κόσμο της αριστεράς. Ήταν ένα κόμμα, όπως και τα άλλα κόμματα της αριστεράς κυρίως στη νότια Ευρώπη, στρατηγικού προσανατολισμού ή κυρίως προγραμματικής αναφοράς στο κοινωνικό κράτος και στην άμεση αποκατάσταση των αδικιών του νεοφιλελευθερισμού8.
Τα γεγονότα από την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ είναι γνωστά και πολυσυζητημένα. Διαπραγμάτευση με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, δημοψήφισμα, συμβιβασμός με τους θεσμούς, 3ο μνημόνιο, κυβερνητικό έργο.
Ήταν ο ΣΥΡΙΖΑ ένα κεντροαριστερό κόμμα που μέσα από εύκολα, λαϊκιστικά και γεμάτα υποσχέσεις συνθήματα ανέβηκε στην εξουσία και τώρα είναι στην φάση της ακύρωσης κατά το υπόδειγμα ΠΑΣΟΚ;
Είναι ένα κόμμα που προσπάθησε ως ενιαίο κόμμα συνεκτικής συμμαχίας, απευθυνόμενο όχι μόνο σε κομμουνιστογενείς αλλά και σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις, να μεταβάλει την έννοια της Αριστεράς στην ελληνική κοινωνία;
Τα ερωτήματα είναι πολλά και οι απαντήσεις περισσότερες. Σημασία έχει να πούμε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε σε μια στιγμή από εκείνες που χαρακτηρίζονται σπουδαίες στιγμές της ιστορίας, και εάν "υπάρχει ένα δίδαγμα από τις σπουδαίες στιγμές της ιστορίας, αυτό είναι ότι οι πολιτικές ευκαιρίες έρχονται για μία στιγμή και μετά δεν επανεμφανίζονται. Από τον 19ο αιώνα η σοσιαλδημοκρατία έτσι τοποθετείται: ποτέ δεν εκμεταλλεύεται μία σπάνια στιγμή, η οποία θα άνοιγε δρόμους για μία εναλλακτική. Αντιθέτως, παλεύει με επιμονή ώστε να καταδείξει ότι αυτή η ευκαιρία δήθεν δεν υπήρχε ποτέ»9.
Πάλι, λοιπόν, η οικονομία αντιμάχεται την ιδεολογία, πάλι ο ρεαλισμός κατατροπώνει την ουτοπία. Ο ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να έχει παραβιάσει όλες τις κόκκινες γραμμές που είχε βάλει στις διαπραγματεύσεις. Μπορεί κάθε μέρα να αναιρεί κάτι που είχε τάξει προεκλογικά. Υπάρχει κάτι όμως που μέχρι σήμερα δεν έχει παραβεί κι εκεί πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας. Αυτό είναι το προσφυγικό θέμα. Μέσα στη δίνη μιας τεράστιας ανθρωπιστικής κρίσης κράτησε και εξακολουθεί να κρατά μία στάση που ενέπνευσε όχι μόνο τους Έλληνες αλλά και όλους τους αριστερούς που εξακολουθούν να πιστεύουν ότι οι οικονομικές σχέσεις δεν μπορούν να αποσπασθούν από τον άνθρωπο και ότι "η ιστορία δεν είναι ένα φαινόμενο που εκτυλίσσεται σύμφωνα με ένα μηχανικό νόμο, μα ταυτόχρονα είναι και μία ηθική έμπνευση που πραγματοποιείται σύμφωνα με ένα νόμο ιδανικό..."10. Μπορεί τα λόγια του Ζαν Ζωρές να ακούγονται ιδεαλιστικά και πολύ ανθρωπιστικά. Όμως αν δεν περιέχεται κι αυτό στην αριστερά τότε δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής.
Η σημειολογία μιας φωτογραφίας
Στις 24 Φεβρουαρίου έγινε η λεγόμενη σύσκεψη της Βιέννης με πρωτοβουλία της Αυστρίας και συμμετοχή της Βουλγαρίας, της Κροατίας, της Σλοβενίας, της Αλβανίας, της Βοσνίας, του Κόσοβο, του Μαυροβουνίου, της ΠΓΔΜ και της Σερβίας, όπου αποφάσισαν να σφραγισθεί η διαδρομή των Ανατολικών Βαλκανίων για τους πρόσφυγες. Τα αποτελέσματα της σύσκεψης ανακοίνωσαν σε συνέντευξη τύπου οι υπουργοί εξωτερικών των χωρών που έλαβαν μέρος στη σύσκεψη.
Ας θυμηθούμε λίγο τη φωτογραφία από την συνέντευξη τύπου. Όλοι νέοι, όχι πάνω από 35 ετών, σφιχτά πρόσωπα μέσα σε στενά κοστούμια και ταγιέρ, μυτερά παπούτσια, όλοι σε γραμμή. Με τα σώματά τους να σχηματίζουν μια οριζόντια γραμμή. Τα ίδια τα σώματα και η παράταξή τους είναι ένα μήνυμα. Ένα μήνυμα σ’ όλους όσους είναι κάτω από την γραμμή. Πίσω από τα σώματά μας, πίσω από την γραμμή είναι ο δικός μας χώρος, ο δικός μας κόσμος. Ό,τι κερδίσαμε αυτά τα χρόνια δεν θα τα μοιρασθούμε με κανένα ξένο. Μέχρι εδώ είναι τα όρια...
Όμως αυτή η γραμμή που σχημάτισαν αυτοί οι νέοι πρέπει να είναι το όριο όχι μόνο για τους πρόσφυγες, τους μετανάστες αλλά και η γραμμή της χώρας μας, και η αριστερά αυτή τη γραμμή της άσχημης και αποκρουστικής Ευρώπης δεν πρέπει να την αποδεχτεί. Ας είναι μια κόκκινη γραμμή για τον ΣΥΡΙΖΑ που θα τη σεβαστεί και θα τη στηρίξει, χωρίς παλινωδίες.
Γι’ αυτούς λοιπόν τους ιδεοληπτικούς, που αδυνατούν να ξεκολλήσουν από τα συνθήματα των νιάτων τους να κρατήσουμε και να σκεφτούμε το τελείωμα της απάντησης του Φουκώ στο ερώτημα τι είναι Διαφωτισμός: "η κριτική οντολογία του εαυτού μας σίγουρα πρέπει να θεωρηθεί όχι ως μία θεωρία, ένα δόγμα, ούτε ακόμα ως ένα σταθερό σώμα γνώσεως που συσσωρεύεται· πρέπει να συλληφθεί ως μία στάση, ένα ήθος, ένας φιλοσοφικός βίος στον οποίο η κριτική αυτού που είμαστε είναι συγχρόνως η ιστορική ανάλυση των ορίων που έχουν επιβληθεί πάνω μας και ένας πειραματισμός με την πιθανότητα να τα υπερβούμε ... Δεν γνωρίζω κατά πόσο πρέπει να ειπωθεί σήμερα ότι το κριτικό έργο συνεπάγεται ακόμη την πίστη στο Διαφωτισμό· επιμένω να πιστεύω ότι αυτό το έργο απαιτεί εργασία πάνω στα όριά μας, δηλαδή, υπομονετικό μόχθο ο οποίος δίνει μορφή στον πόθο μας για ελευθερία"11.
Δήμος Κόντος, νομικός
1Από το κείμενο του Παντελή Μπουκάλα (Minima Memoralia) σε αφιέρωμα για τον Άγγελο Ελεφάντη (micro commonality). Πάντα έχω την απορία ποια θα ήταν η στάση του Άγγελου για αυτά που συμβαίνουν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Για τον αγαπημένο Ζαχαρία Δεμαθά δεν έχω απορία... Να ξαναδιαβάσουμε σωστά το Κεφάλαιο. Εκεί υπάρχουν πολλές από τις απαντήσεις στα σημερινά ερωτήματα. Είχαμε αρχίσει, αλλά δεν πρόλαβε.
2 Εφημερίδα των Συντακτών (5-6 Δεκεμβρίου 2015).
3 "Το μυστήριο της Αριστεράς" Ζαν-Κλωντ Μισεά, σελ. 40, Εναλλακτικές Εκδόσεις.
4 "Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας" David Harvey, σελ. 222, εκδόσεις Μεταίχμιο.
5 "Μεταδημοκρατία" Κόλιν Κράουτς, σελ. 81, εκδόσεις Εκκρεμές.
6 Εξαιρετική η ανάλυση που κάνει ο Κύρκος Δοξιάδης στην φουκωϊκή προσέγγιση του νεοφιλελευθερισμού στο βιβλίο του "O Foucault της Φιλοσοφίας και της Αριστεράς", σελ. 265, εκδόσεις νήσος.
7 "Αριστερή μελαγχολία" του David Gross, Αυγή-Αναγνώσεις (20 Σεπτεμβρίου 2015).
8 "Τι είναι σήμερα η Αριστερά" άρθρο του Δημήτρη Μπελαντή, the press project (13 Μαρτίου 2015).
9 "Έξι εβδομάδες αργότερα. 11 μελαγχολικά σημεία για την πορεία της ελληνικής πραγματικότητας" του Alain Badiou, Libaration (27/8/2015), δημοσίευση στο iskra.
10 "Το πνεύμα του σοσιαλισμού" Ζαν Ζωρές, σελ. 99, εκδόσεις Παπαζήση.
11 "Τι είναι Διαφωτισμός" Michel Foucault, σελ. 42. εκδόσεις Έρασμος.
