Στις 20 Αυγούστου 1940 στο Κογιοκάν του Μεξικού ο Λέων Τρότσκι έπεφτε νεκρός χτυπημένος από το σταλινικό πράκτορα Ραμόν Μερκαντέρ - που ανακηρύχτηκε σε «ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης». Ο σοβιετικός ιστορικός Βλαντιμίρ Μπίλικ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λένινγκραντ και έγκλειστος για δέκα χρόνια στα σταλινικά γκουλάγκ, συμμετείχε στη Β΄ Σύνοδο της διεθνούς ένωσης «Συμπόσιο '90 για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας στην ΕΣΣΔ», 22-27 Οκτωβρίου 1991 στην Αθήνα. Από την εισήγησή του «Τρότσκι και Χρόνος» αναδημοσιεύουμε σήμερα, με τις αναγκαίες, λόγω χώρου, περικοπές-προσαρμογές, το απόσπασμα «Η Μεταθανάτια Τύχη του Τρότσκι» Το πλήρες κείμενο δημοσιεύθηκε στα ελληνικά στο πρώτο τεύχος του «Δελτίου του Συμπόσιου '90».
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΜΗΤΑΦΙΔΗΣ
Η μεταθανάτια τύχη του Τρότσκι
ΤΟΥ ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΜΠΙΛΙΚ
Ο ενθουσιασμός τής μετά τον Λένιν περιόδου δεν ήταν παρά μια αχνή και διαστρεβλωμένη αντανάκλαση της ισχυρής ώθησης του Οκτώβρη. Ο ρόλος, τού να κρατήσει κάποιος άσβεστη και να διατηρήσει αυτή την ώθηση, έπεσε στον Τρότσκι, στο βαθμό που αυτό ήταν ζήτημα ορισμένων προσώπων, και αυτό το γεγονός είναι γνωστό ακόμα και τώρα. Ήταν ένας τεράστιος ρόλος. Αλλά οι πικρές ειρωνείες της μεταθανάτιος τύχης του Τρότσκι ήταν πολλές.
Πρώτον, το γεγονός ότι η αναγνώριση -που συχνά γίνεται με σφιγμένα δόντια- του σημαντικού ρόλου του Τρότσκι στο επαναστατικό κίνημα, στον Εμφύλιο Πόλεμο και στη δημιουργία του σοβιετικού κράτους, έγινε από την πλειοψηφία της κοινής γνώμης μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν όλα όσα θεωρούνταν η συνεισφορά του και αποτελούσαν τη βάση του κύρους και της δημοτικότητάς του την «εποχή του Λένιν» αναγνωρίστηκαν ως οι «υπηρεσίες» του. Αυτό έγινε λόγω της απογοήτευσης απέναντι στην Οκτωβριανή Επανάσταση, στο σοσιαλισμό και στον μαρξισμό-λενινισμό, που συνοδεύτηκε από επιθέσεις ενάντια στους Μαρξ και Λένιν προσωπικά. Ορισμένοι άνθρωποι, για παρόμοιους λόγους, εξιδανικεύουν την προεπανασταστική μοναρχική Ρωσία.
Για παράδειγμα, στο «Γράμμα προς τη Νεολαία της Γεωργίας» που συνέταξε το 1922, ο Τρότσκι, θλιβόμενος από το γεγονός ότι οι νέοι άνθρωποι γνωρίζουν τόσα λίγα για την εκμετάλλευση των μαθητών και των μαθητευόμενων στην τσαρική Ρωσία, έγραφε ότι θα ήταν επιθυμητό να συγκεντρωθούν και να δημοσιευτούν έργα και γνώμες των κλασσικών της λογοτεχνίας γι' αυτό το ζήτημα.
Θα ήταν χρήσιμο να δημοσιευθούν, να αναδημοσιευθούν οι κριτικές αναμνήσεις, τα γράμματα, τα ντοκουμέντα και οι χαρακτηρισμοί των προεπαναστατικών εθίμων που έχουν γράψει προσωπικότητες της εποχής εκείνης, που δεν αναγνώρισαν την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Η δεύτερη από τις πικρές ειρωνείες της μεταθανάτιας τύχης του Τρότσκι είναι ότι ένας άντρας, που η ιδεολογική συνεισφορά του στη δεκαετία του 1920 και του 1930, όπως εμπεριέχεται στη συνεπή και αμείλικτη πάλη του ενάντια στον σταλινισμό σε όλες τις εσωκομματικές και εξωτερικές εκδηλώσεις αυτού του φαινομένου, ξεπερνάει ίσως το σύνολο της ιδεολογικής συνεισφοράς όλων μαζί των υπόλοιπων αντιπάλων του σταλινισμού, «αποδείχνεται», με τις προσπάθειες των μυθοπλαστών της μετασταλινικής περιόδου και της περιόδου της «περεστρόικα», ως... ο δημιουργός του σταλινισμού.
Στο οικονομικό πεδίο, η αναφορά στη θέση του Πρεομπραζένσκι για την «πρωταρχική σοσιαλιστική συσσώρευση» σε βάρος της αγροτιάς χρησιμοποιείται ως το κύριο «επιχείρημα» των μυθοπλαστών. Ο Πρεομπραζένσκι ήταν υποστηρικτής του Τρότσκι, νωρίτερα όμως, στην εισήγησή του «Για τη Βιομηχανία», στο 12ο Συνέδριο των μπολσεβίκων, ο Τρότσκι είχε υιοθετήσει διαμετρικά αντίθετη θέση:
«Μόνο η βιομηχανία, που δίνει περισσότερα από όσα καταβροχθίζει, μπορεί να αποδειχτεί νικηφόρα. Η βιομηχανία που υπάρχει σε βάρος του προϋπολογισμού, δηλαδή σε βάρος της γεωργίας, δεν θα μπορέσει να δημιουργήσει μια σταθερή υποστήριξη για την προλεταριακή δικτατορία που να διαρκεί». (Στενογραφημένα Πρακτικά, Μόσχα 1968, σελ. 878, σελ. 812). Ο Τρότσκι δεν διατύπωσε ποτέ τίποτα που να αντιφάσκει προς αυτή τη θέση στην πάλη που επακολούθησε μέσα στο κόμμα. Τους στόχους του Λένιν για βιομηχανική ανάπτυξη που θα ξεπερνούσε τους άλλους τομείς, τους δεχόταν κατ' αρχήν το κόμμα τη δεκαετία του 1920, υπήρχαν όμως διαφωνίες σε σημαντικές λεπτομέρειες.
Οι μελετητές του Τρότσκι πρέπει να προωθήσουν και να εξασφαλίσουν τη δημοσίευση όλων των στενογραφημένων πρακτικών των Ολομελειών της ΚΕ, όλων των ψηφισμάτων που υπέβαλε η Αντιπολίτευση, και άλλων ντοκουμέντων που σχετίζονται με την εσωκομματική πάλη. Επίσης, όσο αυτό είναι δυνατό, πρέπει να εξασφαλίσουν εξακριβωμένα στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε τότε στη χώρα. Γιατί μόνο σε μια τέτοια βάση μπορούμε τώρα να κρίνουμε ποιά θέση τότε στο κόμμα προσέγγιζε περισσότερο τα μαθήματα που βγήκαν στη συνέχεια από τη ζωή, μετά τη στροφή στη ΝΕΠ.
Τρίτον, η πικρή ειρωνεία της μεταθανάτιας τύχης του Τρότσκι βρίσκεται στο γεγονός ότι αυτή η δουλειά δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα. Γιατί η απαίτηση του Τρότσκι να ξεριζωθεί η γραφειοκρατία από το κόμμα, και το κόμμα «να υποτάξει τον μηχανισμό του σ' αυτό το ίδιο», όπως έγραψε στο «Γράμμα προς τις Οργανώσεις του Κόμματος» που δημοσιεύθηκε στις 11 Δεκέμβρη 1923 στην Πράβδα, ήταν σωστή. Ήταν αδύνατον να εμποδιστεί η νίκη του σταλινισμού με οποιονδήποτε άλλον τρόπο.
Είναι σημαντικό οι μελετητές του Τρότσκι που ερευνούν την εσωκομματική πάλη να πάρουν υπόψη τους ότι η κρίση στο κόμμα ωρίμαζε στη διάρκεια όλων των μετα-Οκτωβριανών χρόνων. Η εισήγηση του Ζηνόβιεφ στο 9ο Συνέδριο του Κόμματος το 1929 ήταν αφιερωμένη σ' αυτή την κρίση, χωρίς να εξαντλεί το θέμα. Το αναγκαίο δεν ήταν η «επιστροφή» στους κανόνες της κομματικής ζωής που υπήρχαν επί Λένιν, προκειμένου να ανοικοδομηθεί το ΚΚΣΕ, όπως έχει πει πολλές φορές ο Γκορμπατσόφ, αλλά το ξερίζωμα των ελαττωμάτων που υπήρχαν ακόμα και την εποχή του Λένιν.
Με τα υπολείμματα του σταλινισμού σχετίζεται επίσης η εχθρική στάση του Γκορμπατσόφ και του ΚΚΣΕ απέναντι στον Τρότσκι και τον τροτσκισμό, μια στάση που αντιφάσκει με τις επικρίσεις τους απέναντι στον σταλινισμό και με τις δηλώσεις τους για την ορθότητα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αυτή είναι η τέταρτη πλευρά της πικρής ειρωνείας της μεταθανάτιας τύχης του Τρότσκι.
Και, πέμπτον, είναι αναγκαίο να υπογραμμιστεί το γεγονός ότι, παρά τις υπηρεσίες του προς την επανάσταση, το σοβιετικό κράτος και την πάλη ενάντια στο σταλινισμό, παρά το γεγονός ότι ήταν η δεύτερη σημαντικότερη ηγετική φυσιογνωμία μετά τον Λένιν στην Οκτωβριανή Επανάσταση και σ' ολόκληρη την «περίοδο του Λένιν», ο Τρότσκι δεν έχει αποκατασταθεί με απόφαση του κόμματος και των δικαστικών αρχών, όπως έγινε με άλλους στενούς συντρόφους του Λένιν, θύματα του Στάλιν και του σταλινισμού. Και αυτό παρά το γεγονός ότι η αποκατάσταση του Τρότσκι επανειλημμένα έχει τεθεί με θέρμη στον Τύπο και σε γράμματα προς τον Γκορμπατσόφ, την ΚΕ του ΚΚΣΕ και το Ανώτατο Δικαστήριο.
Πώς μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός ότι μέχρι τώρα δεν έχει αποκατασταθεί ο Τρότσκι; Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, και η επισήμανση αυτών των λόγων θα είναι μια χρήσιμη συνεισφορά των μελετητών του Τρότσκι για την κατανόηση της ιστορίας της ΕΣΣΔ και για την χρησιμοποίηση της κληρονομιάς του Τρότσκι προς όφελος της περεστρόικα. Ένας από τους λόγους είναι ότι «είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς άλλη προσωπικότητα στην ανθρώπινη ιστορία που να έχει στολιστεί με περισσότερα ψέματα από τον Λιεβ Νταβίντοβιτς Τρότσκι».
Ακόμα και το 1928 ο Τρότσκι έγραφε από την εξορία στην Άλμα Άτα ότι: «Αν αρχίσουμε να διαψεύδουμε τις συκοφαντίες σε ισοδύναμη κλίμακα (όπως έκανε ο Μαρξ στο βιβλίο του ενάντια στον Φογκτ - Β. Μπίλικ) θα χρειαστεί να εκδώσουμε μια χιλιάτομη εγκυκλοπαίδεια». (Λ. Τρότσκι, Ημερολόγια και Γράμματα, Ερμιτάζ, ΗΠΑ 1986, σελ. 26). Μ' αυτό τον τρόπο, αρκετές γενιές σοβιετικών ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων των «οπαδών» της κληρονομιάς του Τρότσκι και αυτών από τους οποίους εξαρτάται η αποκατάστασή του, έχουν εκπαιδευτεί σε συκοφαντίες σχετικά με αυτόν.
Το αποτέλεσμα είναι ότι η φιλολογία και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δεν παρουσιάζουν στην κοινωνία το αποτέλεσμα μιας απροκατάληπτης έρευνας για τον Τρότσκι αλλά μάλλον, με σπάνιες εξαιρέσεις, αυτό που είναι ήδη «γνωστό» στους συγγραφείς. «Αποδείχνουν» αυτό που θέλουν να αποδείξουν, χρησιμοποιώντας φράσεις που παραθέτουν εκτός των συμφραζομένων, και ακόμα πιο συχνά, κομμάτια φράσεων. Σ' αυτό το πεδίο το ζήτημα της εξέλιξης των ιδεών του Τρότσκι και της ταξινόμησης των λαθών του είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Δεν σκοτίζονται να εκθέσουν τους λόγους, ιδιαίτερα όταν περιγράφουν τον χαρακτήρα του Τρότσκι.
Κι εδώ είναι η έκτη πλευρά της πικρής ειρωνείας της μεταθανάτιας τύχης του Τρότσκι: έχει αποδειχτεί, ότι ενώ στη δεκαετία του 1920 οι κατηγορίες που δημοσιεύονταν ενάντια στον Τρότσκι ήταν πολιτικής φύσης, που συνοδεύονταν από χυδαιότητες στις Ολομέλειες της ΚΕ, κυρίως το 1926-27, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1980 οι επιθέσεις στον χαρακτήρα του Τρότσκι έχουν καταλήξει να παίζουν σημαντικό ρόλο.
Στο μεταξύ, λόγω της ιδιαίτερης πολυπλοκότητας και τραγωδίας της ιστορίας μας αυτού του αιώνα, το ζήτημα του χαρακτήρα, των ικανοτήτων και των ιδιομορφιών των ιστορικών προσωπικοτήτων εκείνης της περιόδου αποκτά τεράστια σημασία. Αυτό γίνεται, ιδιαίτερα, γιατί σε μεγάλο βαθμό, η κατανόηση και χρησιμοποίηση της πολιτικής και ιδεολογικής κληρονομιάς τους, σε μερικά ζητήματα ακόμα και του παραδείγματός τους, εξαρτάται από τη στάση μας απέναντι σ' αυτές τις ιστορικές προσωπικότητες, τόσο στις περιπτώσεις που διαφέρουμε λίγο-πολύ απ' αυτούς, όσο και στις περιπτώσεις όπου συζητάμε και δεν είμαστε ούτε ομοϊδεάτες τους ούτε οπαδοί τους. Πιστεύω ότι η ερμηνεία της εξέχουσας προσωπικότητας του Τρότσκι, κάθε άλλο παρά επαρκής και περιεκτική είναι στη σοβιετική και ξένη βιβλιογραφία της οποίας έχω γνώση.
