ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΣΤΑΘΗ
Το 2014 συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από το έτος που αναγνωρίζεται ως χρονιά ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας (στο εξής: ΦΕ), της μυστικής οργάνωσης που προετοίμασε την επανάσταση του 1821. Ωστόσο ελάχιστες εκδηλώσεις ή δημοσιεύσεις τίμησαν την επέτειο. Και τούτο μολονότι πολλές πλευρές της ιστορίας της δεν έχουν ακόμη διευκρινιστεί επαρκώς: πότε, ποιοι και με ποιο ακριβώς στόχο ίδρυσαν την Εταιρεία; Πως ερμηνεύονται οι μεγάλες ανισότητες του αριθμού των μελών της ανά περιοχές, κοινωνικές ομάδες και έτη μύησης;
Ο περιορισμένος αριθμός διασωθέντων τεκμηρίων (λόγω και του συνωμοτικού χαρακτήρα της Εταιρείας) εξηγεί εν μέρει τις ιστοριογραφικές αβεβαιότητες. Σημαντικότερος ωστόσο παράγοντας στάθηκε ο εγκλωβισμός της ελληνικής ιστοριογραφίας σε μια γραμμική οπτική αφήγησης και ερμηνείας της ιστορίας της ΦΕ. Τα απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών της επανάστασης αλλά και, αργότερα, τα ιστοριογραφικά κείμενα έχουν την τάση να διαβάζουν την ιστορία της ΦΕ αναδρομικά με βάση το αποτέλεσμα της δράσης της και γραμμικά ως προς την επανάσταση. Γνωρίζοντας δηλαδή το καταληκτικό γεγονός της επανάστασης, διαβάζουν την εξέλιξη της ΦΕ ως εάν εξαρχής και χωρίς εσωτερικές διαφοροποιήσεις να οδηγούσε μονοδιάστατα στο 1821. Οι πολιτικές ανάγκες του νεαρού εθνικού κράτους αλλά και οι ατομικές στρατηγικές των ανθρώπων στην μετεπαναστατική κοινωνία οδήγησαν στην προσπάθεια να τονιστεί η επαναστατική εκδοχή που τελικά επικράτησε και να υποβαθμιστούν άλλες. Οι ίδιες ανάγκες οδήγησαν τους ανθρώπους να υπερβάλουν ως προς τη συμμετοχή τους στις εξελίξεις που κατέληξαν στην επανάσταση, ακριβώς επειδή αυτή η συμμετοχή τους προσέφερε ισχυρό συμβολικό κεφάλαιο στη μετεπαναστατική νεοελληνική κοινωνία.
Συνοπτικά το σχήμα που επικράτησε στη δημόσια ιστορία: τρεις έμποροι, οι Νικόλαος Σκουφάς, Αθανάσιος Τσακάλωφ και Εμμανουήλ Ξάνθος, ίδρυσαν την ΦΕ στην Οδησσό το φθινόπωρο του 1814 (σε ορισμένες περιπτώσεις αναφέρεται ως ημέρα ίδρυσης η 14η Σεπτεμβρίου, γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού) με στόχο την οργάνωση επανάστασης για την απελευθέρωση της πατρίδος. Με αυστηρούς συνωμοτικούς κανόνες και οργανωτικό τυπικό η ΦΕ γνώρισε μεγάλη εξάπλωση, ιδιαίτερα από το 1818 όταν 12 απόστολοι της Φιλικής γύρισαν όλες τις περιοχές που υπήρχαν Έλληνες, με αποτέλεσμα στις παραμονές της επανάστασης να έχει πολλές χιλιάδες μέλη και πάντως την πλειονότητα των ελίτ.
Η νεότερη έρευνα, επανεξετάζοντας τα σχετικά τεκμήρια και αξιοποιώντας νέα στοιχεία από τα ρωσικά αρχεία, προσεγγίζει κριτικά πολλά από τα δεδομένα του παραδοσιακού αφηγήματος. Οι αριθμοί των τριών ιδρυτών και των δώδεκα αποστόλων και η σύνδεση με την γιορτή του Τιμίου Σταυρού συνδέουν συμβολικά τον εθνικό αγώνα με τη θρησκευτική ταυτότητα του έθνους. Ο ιερός αριθμός 3 παραπέμπει στην Αγία Τριάδα, ενώ οι δώδεκα απόστολοι της ΦΕ παραβάλλονται με τους δώδεκα αποστόλους του χριστιανισμού. Οι «απόστολοι» της ΦΕ ήταν οπωσδήποτε πολύ περισσότεροι, ενώ και το σχήμα των τριών αρχικών ιδρυτών διαμφισβητήθηκε έντονα στη μετεπαναστατική περίοδο καθώς ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος διεκδίκησε την τρίτη θέση από τον Εμμανουήλ Ξάνθο. Σήμερα, με βάση στοιχεία κυρίως από τα ρωσικά αρχεία, προκύπτει μια διαφορετική εικόνα. Ήδη από τον Ιούλιο του 1814 οι Σκουφάς και Τσακάλωφ είχαν αναχωρήσει από την Οδησσό, ενώ τον Δεκέμβριο έφυγε και ο Ξάνθος για την Κωνσταντινούπολη. Η επανασύνδεση Σκουφά, Τσακάλωφ και Ξάνθου έγινε στα τέλη του 1817 στην Πόλη. Μεταξύ 1814-1817 δεν προκύπτει καμιά επαφή μεταξύ τους. Ο Αναγνωστόπουλος επίσης φαίνεται να εμπλέκεται στη ΦΕ τουλάχιστον από το 1816 όταν ο Σκουφάς μετέβη από τη Μόσχα στην Οδησσό. Γενικότερα για τα χρόνια 1814-1817 διαθέτουμε ελάχιστα τεκμήρια: ουσιαστικά μόνο τις σχετικά σύντομες αφηγήσεις του Ξάνθου και του Αναγνωστόπουλου στον οποίο στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό και ο Ιωάννης Φιλήμων. Εξάλλου από το 1814 μέχρι τις αρχές του 1816, η δράση της Εταιρείας είναι υποτονική: τρία μόνον νέα μέλη μυήθηκαν το 1814-1815.
Οι αντιφάσεις αυτές προκύπτουν από την τάση της εθνικής ιδεολογίας να σπρώχνει προς τα πίσω στο χρόνο την εθνική ιστορία και να προσδίδει απολύτως οργανωμένο χαρακτήρα σε κάθε εθνική κίνηση. Το πιθανότερο είναι ότι στα 1814 θερμόαιμοι νέοι στην Οδησσό συζητούν ανά δύο ή ανά τρεις για την ανάγκη οργάνωσης ενός εθνικού αγώνα. Στις συζητήσεις αυτές πιθανότατα συμμετέχει και ο Αναγνωστόπουλος, χωρίς απαραίτητα να έλθει σε επαφή με τον Ξάνθο. Οι εμπορικές τους ασχολίες τους υποχρεώνουν να διασκορπιστούν σε Μόσχα, Οδησσό, Κωνσταντινούπολη, και έτσι δεν προχωρούν σε πιο συγκεκριμένες ενέργειες. Καθώς, άλλωστε, πρόκειται για ανθρώπους χωρίς ψηλό κοινωνικό κύρος (εξαιρώντας τον Τσακάλωφ, είναι μικρέμποροι και υπάλληλοι) δυσκολεύονται να συσπειρώσουν στην ιδέα τους άλλους πατριώτες. Η καθαυτό δραστηριοποίηση της ΦΕ θα πρέπει να χρονολογηθεί στα 1816 όταν επανασυνδέθηκαν στην Οδησσό οι Σκουφάς, Τσακάλωφ και Αναγνωστόπουλος και παράλληλα μυήθηκε ο Νικόλαος Γαλάτης, ο οποίος, με το κύρος της κερκυραϊκής ευγένειας, προχώρησε σε σχετικά αθρόες μυήσεις χωρίς να ακολουθεί το γνωστό αυστηρό τυπικό της ΦΕ. Άλλωστε, στο πρώτο αυτό διάστημα (1814-1817), οπότε η ΦΕ δεν συνιστά παρά έναν στενό κύκλο ανθρώπων, δεν χρειάζονται αυστηρά τυπικά, καθώς οι μετέχοντες γνωρίζονται προσωπικά μεταξύ τους. Η ανάγκη για αυστηρό τυπικό μυήσεων και ιεράρχηση των μελών με διαφοροποιημένο βαθμό πρόσβασης στα τεκταινόμενα της ΦΕ θα προκύψει αργότερα καθώς μεγάλωνε ο κύκλος των ανθρώπων που γνώριζαν το μυστικό και έπρεπε να διασφαλιστούν οι όροι διαφύλαξης του.
Η διόγκωση της ΦΕ συνέβη στα 1817-1818 ως συνέπεια της ικανότητας του Γαλάτη να προσελκύσει πρόσωπα με κύρος και της μύησης των οπλαρχηγών Χριστόφορου Περραιβού, Ηλία Χρυσοσπάθη, Αναγνωσταρά και Παναγιώτη Δημητρόπουλου, οι οποίοι μετά τη λήξη των ναπολεοντείων πολέμων, άνεργοι και χωρίς επαρκείς πόρους ζωής, ήταν ευεπίφοροι σε συνωμοτικές δραστηριότητες και ένοπλα κινήματα και δραστήριοι στη μύηση πολλών νέων μελών. Ώθηση στη ΦΕ έδωσαν επίσης οι αποφάσεις του συνεδρίου της Βιέννης (μέσα 1815) που καθιστούσαν πλέον σαφές ότι δεν αναμενόταν αλλαγή στο καθεστώς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με έξωθεν επέμβαση. Εξάλλου, η λήξη των ναπολεοντείων πολέμων αποκατέστησε το αγγλικό και γαλλικό εμπόριο στην προ της Γαλλικής επανάστασης κυρίαρχη θέση τους στην ανατολική Μεσόγειο με αποτέλεσμα τη δημιουργία κρίσης στις ελληνικές εμποροναυτιλιακές δραστηριότητες που επηρέασαν ευρύτερα την οικονομία πολλών περιοχών, όπως π.χ. της Πελοποννήσου. Η ανάγκη αντίδρασης στις δυσμενείς εξελίξεις ευνοούσε τη διείσδυση της ΦΕ σε αυτές τις περιοχές και κυρίως στην κοινωνική ομάδα των ορθοδόξων εμπόρων που δραστηριοποιούνταν στην ανατολική Μεσόγειο.
Ωστόσο η ένοπλη επανάσταση δεν συνιστούσε τη μοναδική προοπτική στους κόλπους της ΦΕ. Όπως γράφει ο εκ των ηγετών της εταιρείας, Νικόλαος Υψηλάντης, η ΦΕ είχε στόχο οι Έλληνες «να ξεχάσουν ολοκληρωτικά τις έχθρες που μπορεί να διατηρούσαν εναντίον οιουδήποτε, να παραμερίσουν κάθε παλιό μίσος και ν' αποτελούν στο μέλλον ένα και μόνο σώμα, ώστε να είναι ενωμένοι και χρήσιμοι στην πατρίδα. Να αλληλοβοηθιούνται, να αγαπιούνται σαν αληθινοί αδελφοί και να υπακούουν στους ανωτέρους τους». Είναι ενδεικτικό ότι σε κανέναν από τους όρκους μύησης στους διάφορους βαθμούς της ΦΕ δεν αναφέρεται ρητά η επανάσταση. Εστιάζουν κυρίως στη διαφύλαξη της μυστικότητας, την τήρηση της ιεραρχίας και των αρχών της ΦΕ, στην αλληλεγγύη και την ομόνοια με τα άλλα μέλη, στην τήρηση μιας ηθικής και χριστιανικής ζωής. Εξάλλου είναι γνωστή η αντίθεση ενός κύκλου επιφανών Φιλικών στην επανάσταση όπως των Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, Ιγνάτιου Ουγγροβλαχίας και Ιωάννη Καρατζά. Η επιμονή, επίσης, της προσφοράς της αρχηγίας της ΦΕ δύο φορές στον Ιωάννη Καποδίστρια, ενώ ήταν δεδομένη η αντίθεση του στην επανάσταση, κατατείνει στο ίδιο συμπέρασμα. Η άμεση επαναστατική ρήξη επικράτησε στους κόλπους της ΦΕ μόνον όταν ανέλαβε την ηγεσία ο Αλέξανδρος Υψηλάντης.
Συνεπώς η μύηση στη ΦΕ για πολλά μέλη δεν είχε απαραίτητο ή αποκλειστικό κίνητρο τη συμμετοχή σε ένα επαναστατικό σχέδιο. Ορισμένοι, όπως ο Άνθιμος Γαζής, έβλεπαν στη ΦΕ τη δυνατότητα ανάπτυξης σχολικού δικτύου και διαφωτιστικών θεσμών. Για τους πολλούς, ιδιαίτερα για τα χαμηλόβαθμα μέλη που γνώριζαν ελάχιστα πράγματα για τη ΦΕ, η μύηση σήμαινε συμμετοχή σε ένα δίκτυο αλληλεγγύης, διάσταση πολύ σημαντική σε εποχές χωρίς θεσμούς κοινωνικής πρόνοιας. Οι ουκ ολίγες αντιπαραθέσεις για οικονομικές καταχρήσεις μελών υποδεικνύουν επίσης ότι η εμπλοκή στη ΦΕ είχε ένα επιπλέον κίνητρο: τη δυνατότητα εξασφάλισης πόρων ζωής, στοιχείο σημαντικό, ιδιαίτερα για άνεργους οπλαρχηγούς ή χρεωκοπημένους εμπόρους.
Συνακόλουθα, στις ερμηνευτικές παραμέτρους της άνισης διείσδυσης της ΦΕ κατά περιοχές και κοινωνικές ομάδες πρέπει να προστεθεί η δεκτικότητα των ανθρώπων ανάλογα με το βαθμό επιρροής μιας προϊούσας οικονομικής κρίσης: π.χ. άνεργοι ένοπλοι, έμποροι που οι δουλειές τους δεν πάνε καλά, προεστοί με μεγάλα χρέη, η Πελοπόννησος και τα ναυτικά νησιά ήταν περισσότερο ευεπίφοροι σε συνωμοτικές οργανώσεις και προοπτικές εξέγερσης. Όλα τούτα δεν μειώνουν τη σημασία του έργου της ΦΕ και των μελών της. Υποδεικνύουν όμως ότι η επανάσταση υπήρξε μια προοπτική που διαμορφώθηκε βαθμιαία ξεπερνώντας μεγάλες δυσχέρειες. Οι πρωταγωνιστές της εποχής ήταν άνθρωποι με αδυναμίες, πισωγυρίσματα, αντιπαραθέσεις, αμφιβολίες, ατομικές φιλοδοξίες και κοινωνικά συμφέροντα, διαφορετικές ιδεολογίες και πολιτικές στοχοθεσίες. Υποδεικνύουν επίσης ότι η ερμηνεία των ιστορικών εξελίξεων δεν μπορεί παρά να είναι πολυπαραγοντική.
*Ο Παναγιώτης Στάθης είναι ιστορικός
Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας, Ναύπλιο 1834.
Εμμανουήλ Ξάνθος, Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρείας, Αθήνα 1845.
Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, 4 τ., Αθήνα 1859
Τάσος Γριτσόπουλος, «Φιλικά Κείμενα. Εμμανουήλ Ξάνθου Απολογία. Παν. Αναγνωστόπουλου Παρατηρήσεις», Μνημοσύνη, 7 (1979), σελ. 3-114.
Νικόλαος Υψηλάντης, Απομνημονεύματα του πρίγκιπος Νικολάου Υψηλάντη, μετάφραση, προλεγόμενα, σχόλια: Ελευθέριος Μωραϊτίνης-Πατριαρχέας, Αθήνα, Κέδρος, 1986 [βλ. σελ. 259 για το παράθεμα του κειμένου. Πρβλ. σελ. 101-103. Το παράθεμα του Ν. Υψηλάντη έχει τεκμηριωτική αξία διότι προέρχεται από τον ηγετικό κύκλο της ΦΕ αλλά χωρίς να υπόκειται στο κλίμα που διαμορφώθηκε στην Ελλάδα μετά την επανάσταση, διότι ο Νικόλαος ήταν φυλακισμένος στην Αυστρία και δεν είχε επαφή με την Ελλάδα].
Αρχείο Εμμανουήλ Ξάνθου, Αθήνα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, τ. Α΄ 1997, τ. Β΄ 2000, τ. Γ΄ 2002.
Γεώργιος Φράγκος, «Φιλική Εταιρεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1975, σελ. 424-432.
Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, «Η σύσταση της Φιλικής Εταιρείας. Μια επαναπροσέγγιση», Τα Ιστορικά, τ. 18 (2001), σελ. 283-298 [αναδημοσίευση στον τόμο Κ. Σβολόπουλος, Κατακτώντας την ανεξαρτησία. Δέκα δοκίμια για την επανάσταση του 1821, Αθήνα, Πατάκης, 2010, σελ. 57-81].
Βασίλης Παναγιωτόπουλος, «Η Φιλική Εταιρεία. Οργανωτικές προϋποθέσεις της εθνικής επανάστασης», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος, τ. Γ΄, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σελ. 9-32.
Γκριγκόρι Λ. Αρς, Η Φιλική Εταιρεία στη Ρωσία. Ο απελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού στις αρχές του 19ουαιώνα και οι ελληνορωσικές σχέσεις, Αθήνα, Παπασωτηρίου, 2011.
