Η δικτατορία του 1967 βρήκε το θέατρο στην Ελλάδα σε μια κρίσιμη καμπή. Ήταν ακριβώς η εποχή που, εν μέσω μιας ανάπηρης δημοκρατίας, έκανε προσπάθεια να χειραφετηθεί από τη συντηρητική εκδοχή του και να περάσει σε ένα στάδιο διαφορετικής, νέας, πρωτοπόρας έκφρασης.
Την παντοδυναμία του συντηρητικού αισθητικά Εθνικού Θεάτρου είχε ήδη αμφισβητήσει ο Κάρολος Κουν με το Θέατρο Τέχνης, προτείνοντας εναλλακτικό θεατρικό μοντέλο. Αλλάζοντας κατεύθυνση σε ρεπερτόριο, σύστημα εργασίας και σχέσεων εντός της θεατρικής συντεχνίας, καθιερώνει διαφορετική επαφή ανάμεσα στο κοινό και το σκηνικό γεγονός. Το «Υπόγειο», με τη σκηνή ανάμεσα και όχι απέναντι στους θεατές, ήταν ήδη σημαντική πρωτοπορία. Η ίδρυση του «Θεάτρου της Νέας Ιωνίας» σε μια φτωχική συνοικία της Αθήνας, όπου ανεβαίνουν νέοι Έλληνες συγγραφείς, αποτέλεσε άλλη μια γενναία κατάκτηση της «άλλης» αντίληψης για την τέχνη του θεάτρου.
Με ράθυμη διάθεση, τα κεντρικά θέατρα των Αθηνών, αλλά και το Εθνικό, συνάντησαν τη δικτατορία σε μια πεπατημένη οδό, όπου τα πράγματα άλλαζαν με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς. Ο άνθρωποι της Αριστεράς εντός του θεάτρου κατέθεταν τις αγωνίες τους, μέσα από τις κυρίαρχες, όμως, φόρμες του συστήματος. Ο Μάνος Κατράκης ανεβάζει το θρυλικό «Καληνύχτα Μαργαρίτα» του Γεράσιμου Σταύρου. Ένα αντιφασιστικό έργο, βασισμένο σε διήγημα του Δημήτρη Χατζή. Δυστυχώς, οι συνταγματάρχες τον πρόλαβαν. Το θεατρικό ζευγάρι Αλέκος Αλεξανδράκης - Αλίκη Γεωργούλη ανεβάζουν Αρμπούζοφ, συμμετέχουν σε πορείες ειρήνης και δημοκρατικά συλλαλητήρια και αγωνίζονται μαζί με τη συντριπτική πλειοψηφία του θεάτρου που ήταν ενταγμένη στην Αριστερά. Να μνημονεύσουμε και τους Λυκούργο Καλλέργη, Τζαβαλά Καρούζο, Αιμίλιο Βεάκη, Ασπασία Παπαθανασίου, κ.ά.
Η αρχή της νέας πορείας, λοιπόν, του θεάτρου, μέσα σε ένα περιβάλλον κοινωνικών διεκδικήσεων και αγώνων για τη δημοκρατική ομαλότητα, ανακόπτεται. Η δημοκρατία ανατρέπεται, η λογοκρισία θερίζει και οι συλλήψεις, οι φυλακίσεις, οι εξορίες και τα βασανιστήρια είναι στην πρώτη γραμμή. Οι περιπτώσεις των Τζαβαλά Καρούσου, της Κίττυς Αρσένη και του Περικλή Κοροβέση είναι από τις πιο γνωστές. Παγωμένος και κυνηγημένος ο κόσμος του θεάτρου, συνέρχεται γύρω στο 1970, συμμετέχοντας σε ένα ευρύτερο κίνημα αντίστασης μαζί με ποιητές, μουσικούς, επιστήμονες, πανεπιστημιακούς.
Πάνω στη σκηνή, λειτουργεί η κυτταρική μνήμη των θεατρίνων ανασύροντας εμπειρίες της συντεχνίας από παλιότερες δύσκολες εποχές, όπως η δικτατορία του Μεταξά και η γερμανική κατοχή. Μία ανώδυνη φράση, γίνεται πολιτικό υπονοούμενο. Μία κίνηση του ηθοποιού, ένα κοστούμι, κάποιος ήχος, και το θέατρο μετατρέπεται σε πολιτική πράξη. Η επιθεώρηση στα καλύτερά της. Παρ' ότι το είδος συγκέντρωνε μεγαλύτερο αριθμό συντηρητικών δημιουργών, δεν άντεξε στην πρόκληση της αντίστασης από σκηνής.
Η χούντα πάλι, φρόντιζε να ανταμείβει τους ανθρώπους του θεάτρου που ήταν φίλα προσκείμενοι προς την «εθνοσωτήριον επανάστασιν». Καταργώντας το Σωματείο Ηθοποιών, δημιουργεί άλλο, χουντικό. Ο χουντικός δήμαρχος Πειραιά Σκυλίτσης παραχωρεί σε «επιχειρηματίες» ένα σωρό θέατρα. Κάποιοι από αυτούς διασώζονται ακόμα και σήμερα, κυνηγώντας ανηλεώς κάθε αγωνιστική κινητοποίηση των ηθοποιών.
Νέες ομάδες κάνουν την εμφάνισή τους. Η Μαριέτα Ριάλδη με το «Πειραματικό θέατρο» , η «Νέα Πορεία» του Γιώργου Χαραλαμπίδη, το «Ελεύθερο Θέατρο» και η ιστορική «Στοά», των Θανάση Παπαγεωργίου και Λήδας Πρωτοψάλτη.
Όμως αλλάζει τελείως και το τοπίο της συγγραφής θεατρικών έργων. Νέοι συγγραφείς κάνουν την εμφάνισή τους. Υλικό τους, η καθημερινή ζωή και έκφρασή τους τα διδάγματα και για πολλούς οι φόρμες του θεάτρου του παραλόγου.
Μέσα στη δικτατορία, έρχονται πληροφορίες για τις τάσεις και κατακτήσεις της θεατρικής Ευρώπης και Αμερικής. Ηθοποιοί, συγγραφείς και θεωρητικοί του θεάτρου φέρνουν έναν καινούριο αέρα. Στο περιοδικό «Θέατρο» του Κ. Νίτσου δημοσιεύονται κείμενα του Μπρεχτ και του Μπερνάρ Ντορτ. Ο Γ. Χατζόπουλος με τις εκδόσεις Κάλβος εκδίδει το θεμελιώδες κείμενο για ένα λαϊκό θέατρο «Γύρω από τη Θεατρική παράδοση» του Ζαν Βιλάρ . Η ανάγκη να ξεφύγει το Θέατρο από τη μέγγενη της χούντας, το έσπρωξε να κοιτάξει καλά έξω από τη χώρα... Και τα θέατρα γεμίζουν, όπως πάντα, στα δύσκολα!
Η δικτατορία έφυγε κακήν κακώς και πτώση της μας φέρνει στη μνήμη ένα θεατρικό έργο. Το «Μεγάλο μας Τσίρκο». Η Ελλάς, πάντως, ήταν μια Ελλάς Ελλήνων Θεατρόφιλων καθ' όλη τη διάρκειά της επταετίας.
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ
