Είναι κάποια είδη βιβλίων που έχουν πάψει να κυκλοφορούν και να εκδίδονται, και που μια πιθανή έκδοσή τους μοιάζει με αναπάντεχο γεγονός που μας ξενίζει. Και μας ξενίζει λίγο επειδή η κρίση έχει στρέψει αλλού τα μυαλά μας, λίγο επειδή είναι εκτός μόδας και θεωρούνται παρωχημένα, και λίγο επειδή μας έχουν πείσει πως πρέπει διαρκώς να έχουμε το βλέμμα προς τα εμπρός κι όχι προς τα πίσω - γι' αυτό και δύο από τα πιο χαρακτηριστικά ελαττώματα της φυλής και του έθνους μας είναι η απουσία σοβαρής κριτικής πολιτικής ανάλυσης και η παντελής έλλειψη ιστορικής μνήμης.
Ένα από αυτά τα βιβλία κυκλοφόρησε την εβδομάδα που μας πέρασε. «Πείτε μου πώς είν' το δένδρο. Αναμνήσεις από τη φυλακή και τη ζωή» (μτφρ. Νάννα Παπανικολάου, εκδ. Καστανιώτη) είναι ο τίτλος του βιβλίου και Μάρκος Άνα το όνομα του συγγραφέα. Λίγοι σήμερα θυμούνται το όνομα του Άνα (ανάμεσά τους ο Μανώλης Γλέζος - στο βιβλίο υπάρχει και μία φωτογραφία των δύο), όμως ο Άνα υπήρξε μια από τις γνωστότερες και πιο εμβληματικές μορφές του αντιφρανκικού κινήματος.
Ο Άνα γεννήθηκε το 1920 από φτωχή οικογένεια σε ένα μικρό χωριό της Σαλαμάνκα. Μπαίνει από νωρίς στο κομμουνιστικό κόμμα, λαβαίνει μέρος στον εμφύλιο, συλλαμβάνεται το 1939 και μένει στη φυλακή για 23 χρόνια. Στη φυλακή γράφει ποιήματα που τον κάνουν γνωστό στους αριστερούς όλου του κόσμου. Το 1961, μετά από μια περιορισμένη αμνηστία του Φράνκο για τους φυλακισμένους πάνω από 20 χρόνια, ο Άνα βγαίνει στο εξωτερικό και περιοδεύει στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ μιλώντας για τη δικτατορία του Φράνκο και οργανώνοντας ένα μεγάλο κίνημα αλληλεγγύης για τους Ισπανούς αντιφασίστες πολιτικούς κρατούμενους. Στο Παρίσι, μαζί με τον Πικάσο, ιδρύει το Κέντρο Ενημέρωσης και Αλληλεγγύης στην Ισπανία το οποίο έμεινε ενεργό μέχρι την πτώση της δικτατορίας. Το 2007, μετά από πιέσεις φίλων και συντρόφων, αποφασίζει να γράψει την αυτοβιογραφία του - ουσιαστικά τη βιογραφία μιας φέτας ευρωπαϊκής ιστορίας του 20ού αιώνα.
Το βιβλίο -του οποίου τα δικαιώματα για κινηματογραφική προσαρμογή έχει αγοράσει ο Πέδρο Αλμοδόβαρ- προλογίζει ο νομπελίστας (και Πορτογάλος κομμουνιστής) Ζοζέ Σαραμάγκου:
«Πείτε μου πώς είναι το δέντρο, πείτε μου πώς είναι η δικαιοσύνη, μη μου λέτε πώς είναι η αξιοπρέπεια». Πείτε τους πώς είναι το δέντρο, διότι η φυλακή, σαν αχόρταγος βρικόλακας, ρουφάει σιγά-σιγά τις αναμνήσεις απ' τον έξω κόσμο. Πείτε τους πώς είναι η δικαιοσύνη, διότι εκεί όπου βρίσκονται, ανάμεσα σε τέσσερις βρομερούς τοίχους ή απέναντι απ' το εκτελεστικό απόσπασμα, έχει γίνει ποταπή γελοιογραφία, μια πομπώδης απομίμηση, το ίδιο το προσωπείο του εξευτελισμού. Μην τους λέτε όμως τι είναι αξιοπρέπεια, διότι την γνωρίζουν πολύ καλά, μαζί της κοιμούνται και μαζί της ξυπνούν, έχουν φάει στο τραπέζι της ή της έχουν προσφέρει την πείνα τους κι, ανάμεσα στο ένα και στο άλλο, αντιμέτωποι με δεσμοφύλακες και δημίους, σφίγγοντας τα χείλια και τα δόντια την ώρα των ακραίων βασανιστηρίων, τούτοι οι άνθρωποι επαναπροσδιόρισαν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια στα μέρη όπου, σύμφωνα με τον κήρυκα των εγκληματιών, θα έπρεπε εντέλει να την χάσουν. Αυτό το βιβλίο του Μάρκος Άνα μας διηγείται πώς συνέβη. Παρουσιάζεται ως αναμνήσεις μιας ζωής, αλλά είναι πολύ περισσότερο από κάτι τέτοιο, όχι μόνον επειδή ο συγγραφέας απορρίπτει όλους και έναν-έναν τους πειρασμούς να κοιταχτεί ικανοποιημένος στον καθρέφτη, αλλά, κυρίως, επειδή τον σπάει, ώστε, στα πάμπολλα κομμάτια του, να καθρεφτιστούν τα πρόσωπα των συντρόφων του στη δυστυχία. Το εγώ, εδώ, είναι πάντα εμείς.
Τούτο το βιβλίο είναι ένα μάθημα ανθρωπιάς, αλλά όχι επειδή στόχος και σκοπός του ήταν να δώσει ένα μάθημα στους αναγνώστες γύρω από τον σωστό δρόμο, λες κι απ' αυτές τις σελίδες έπρεπε να προκύψει κάποιος ηθικός κώδικας ή ένα εγχειρίδιο κανόνων δημοσίας και ιδιωτικής χρηστοήθειας. Κατά κάποιον τρόπο που ταυτοχρόνως είναι και ωμός και ποιητικός, ο Μάρκος Άνα εξετάζει και περιγράφει, με επιδέξια πένα κι ένα ύφος σίγουρο για τις πηγές του, τη ζωή στη φυλακή, με τους ηρωισμούς και της αδυναμίες της, την αλληλεγγύη που είχε μετατραπεί σε ένστικτο, τη γενναιότητα ως συνήθεια, χαρακτηριστικά χωρίς τα οποία δεν θα ήταν δυνατή η επιβίωση στην κόλαση της μέρας και της νύχτας, από τον φόβο της αυγής που έφερνε τον θάνατο, από την μακρά αναμονή μιας απελευθέρωσης που για πολλούς δεν ήρθε ποτέ. Πες μας πώς είναι το δέντρο για να μην αμφιβάλουμε ως κάτι στον κόσμο, έξω από τούτους τους τοίχους, εξακολουθεί ν' αγωνίζεται εναντίον του εξευτελισμού, εναντίον του ψέματος, εναντίον της παράλογης βαρβαρότητας των εχθρών της ζωής. Πες μας πώς είναι και πού βρίσκεται η δικαιοσύνη, ώστε να της ξεσκεπάσουμε τα μάτια για να δει, επιτέλους, αυτόν που ουσιαστικά υπηρετούσε. Μην μας πείτε όμως πώς είναι η αξιοπρέπεια, διότι αυτό ήδη το ξέρουμε. Ακόμα κι όταν λέγαμε πως δεν είναι παρά μόνο μια λέξη, καταλαβαίναμε ότι επρόκειτο για την καθαρή ουσία της ελευθερίας με την πιο βαθιά της έννοια, αυτήν που μας επιτρέπει να πούμε, ακόμη κι όταν τα γεγονότα μαρτυρούν το αντίθετο, πως ήμασταν φυλακισμένοι, αλλά ελεύθεροι. Τούτο το βιβλίο το αποδεικνύει, σαν πνοή δροσερού αέρα, που έρχεται να κατατροπώσει τον κυνισμό, την αδιαφορία, τη δειλία. Αποδεικνύει ακόμα πως είναι πραγματικά δυνατή η πρόσβαση στη σφαίρα του πραγματικά ανθρώπινου. Ο Μάρκος Άνα πήγε εκεί. Πήγε και θα εξακολουθήσει να βρίσκεται εκεί όσο ζει. Ας του ευγνωμονούμε την απλότητα, τη φυσικότητα με τις οποίες είναι φτιαγμένος ο άνθρωπος. Ολόκληρος, αυθεντικός και ολοκληρωμένος.
Υπέρ της πασιέντσας;
Υπάρχουν μερικά πράγματα που δυσκολεύομαι να καταλάβω. Όπως, για παράδειγμα, το θέμα των μεταρρυθμίσεων. Όλοι στην Ελλάδα -αριστεροί και δεξιοί, αριστερόχειρες και δεξιόχειρες, πλούσιοι και φτωχοί, ωραίοι και άσκημοι- είναι υπέρ των μεταρρυθμίσεων. Αρκεί οι μεταρρυθμίσεις να μην λαβώνουν το σινάφι μας, τις συνήθειές μας, τα κεκτημένα μας.
Ομοίως όλοι είμαστε κατά του πρησμένου, αργοκίνητου, γραφειοκρατικού και σπάταλου κράτους. Κι όταν γίνεται κάποια προσπάθεια να κλείσουν κάποιοι άχρηστοι κρατικοί οργανισμοί που τρώνε χρήματα από τον κρατικό κορβανά (και φτιάχτηκαν από ΠΑΣΟΚ και Ν.Δ. τις τελευταίες δεκαετίες ακριβώς γι' αυτόν τον σκοπό) ενώ η μόνη δραστηριότητα που έχουν να επιδείξουν είναι οι μεγάλες πρόοδοι στις πασιέντσες στο κομπιούτερ, χαλάμε τον κόσμο.
Ειλικρινά δεν καταλαβαίνω.
