ΤΖΙΝΑ ΠΟΛΙΤΗ, Ο αιώνιες φωλεές της επιστροφής στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, δοκίμια, εκδόσεις Άγρα, σελ. 102
Ήδη ο τίτλος, ασυνήθιστος, έως και άβολος για τίτλος βιβλίου, μέσα από την αμφισημία του αλλά και την εκτατικότητά του, ορίζει τον χαρακτήρα τής ανά χείρας συλλογής δοκιμίων της Τζίνας Πολίτη. Γιατί οι «αιώνιες φωλεές» και η «επιστροφή» δεν αφορούν μόνο την αναγνωστική συνθήκη, μόνο την ερμηνευτική πρακτική, αλλά ταυτόχρονα την ίδια την ποίηση του Ελύτη και τη σχέση της με τη γλώσσα, την ίδια τη γλώσσα της, τις απέραντες εκτάσεις της και το πλήθος των σημασιών που αναδύονται από τους τροπισμούς της.
«Αν η ανάγνωση της ποίησης του Καβάφη ακόνιζε τότε την αδιαμόρφωτη διάνοιά μου, του Ελύτη έσπερνε άστρα στο θόλο της ψυχής μου». Βρισκόμαστε στο 1946, η Τζίνα Πολίτη, δεκαεξαετής, συναντά την ποίηση του Ελύτη στην αφετηρία της, στους Προσανατολισμούς.
Δεν νομίζω πως θα υπήρχε καλύτερος τρόπος να περιγραφεί αυτή η συνάντηση, και η μετέπειτα αναγνωστική εμπειρία και μελετητική σχέση με το έργο του Ελύτη, από το παραπάνω, εισαγωγικό απόσπασμα του βιβλίου, το οποίο εκφράζει μεν τη συγγραφέα του αλλά αποτελεί κι έναν οδηγό της κύριας οδού της αναγνωστικής πρόσληψης της νεοελληνικής ποίησης, για τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά και ο τόπος της ανάγνωσης, η ταράτσα ενός αθηναϊκού σπιτιού «που τότε ανοιγόταν στην ευρύτατη θέα του λεκανοπεδίου», στην ευρύτατη θέα της ιστορίας και της γλώσσας, αποτελεί ιδανικό τόπο για να λειτουργήσει η ποίηση του Ελύτη, ακουμπώντας στα χέρια μιας εφήβου: «Ένιωθα πως στην ποίηση αυτή έβρισκαν επιτέλους έκφραση ουσιώδη συναισθήματα, αισθητηριακές εικόνες, αδιαμόρφωτες έννοιες και ανομολόγητες επιθυμίες που παρέμεναν εντός μου, από τα παιδικά μου χρόνια ως τα χρόνια της ήβης, στο χώρο του άρρητου».
Κι όμως, δεν έχουμε να κάνουμε με μια απλώς αυτοβιογραφική νότα, ούτε με μια νοσταλγική διαφυγή, αλλά για την αρχή μιας συνολικής και συνεκτικής αφήγησης, αφού το βιβλίο εκτυλίσσεται θεωρητικά στην κατεύθυνση που προδιαγράφουν τα αρχικά προσωπικά στιγμιότυπα, και μάλιστα σε μια ευθεία αναλογία/διάλογο με την πολυστρωματικότητα της ποίησης του Ελύτη, με τη διαδικασία με την οποία αυτή αναδύεται και λειτουργεί.
Στο πρώτο από τα πέντε δοκίμια που συνθέτουν τον τόμο, η Τζίνα Πολίτη αναλαμβάνει να διαχειριστεί ένα μείζον ζήτημα, ίσως το μείζον κριτικό ζητούμενο, δηλαδή την «προέλευση» της ποιητικής γλώσσας του Ελύτη. Όμως, όπως συμβαίνει σε κάθε καλλιτέχνη με συνείδηση του ρόλου του και της τέχνης του, η προέλευση δεν αποτελεί καταγωγική επιβίωση παρά επιλογή. Εν προκειμένω, ακόμα και η καταγωγική οφειλή της γλώσσας τού Ελύτη στο διά του σουρεαλισμού αναγορευθέν σε πηγή της ποίησης ασυνείδητο, ποτέ δεν έπεισε. Αλλά και ποτέ δεν θα μπορούσε να αποσυνδεθεί ο γλωσσικά και εικονοποιητικά πρωτόφαντος, και άλλως αδιανόητος λυρισμός του Ελύτη, από τη σχέση του με το ασυνείδητο.
Η αποφασιστική ερμηνευτική θέση της Τζίνας Πολίτη διατυπώνεται σε μία μόλις πρόταση: «σημείο εκκίνησης για τον Ελύτη δεν ήταν ο Φρόυντ και η γλώσσα του ασυνείδητου, αλλά το ίδιο το ασυνείδητο της ανθρώπινης γλώσσας». Έτσι, «ο ποιητής εντέλλεται να ανακτήσει το πρωτογενές χάρισμα του ανθρώπου: τη γνώση να ονομάζει». Ορίζει δε την κίνηση του Ελύτη μέσα στη γλώσσα ως αμφίδρομη και διαρκή, από την εδεμική της στιγμή μέχρι τη σύγχρονη αποξένωσή της. Κι εδώ, η Τζίνα Πολίτη εισάγει στη συζήτηση, συνδυασμένα, τα εργαλεία δύο μειζόνων θεωρητικών, για να ορίσει τη χειραφέτηση της ποιητικής γλώσσας από τη «μαγεία», μέσα στη μεταφυσική της φόρτιση. Του Giorgio Agamben: «Κάθε πράγμα, κάθε ύπαρξη, πέρα από το φανερό όνομα, έχει και ένα κρυφό, στο οποίο δεν μπορεί να μην απαντήσει [...] το μυστικό όνομα ήταν το όνομα με το οποίο το δημιούργημα είχε κληθεί στον κήπο της Εδέμ». Και του Walter Benjiamin: σε αντίθεση με τη θρησκεία και την αποκάλυψη, η ποίηση δεν στηρίζεται «στην έσχατη ουσία του πνεύματος της γλώσσας» αλλά «στο πνεύμα της γλώσσας μέσα στα πράγματα». Ορίζοντας έτσι τον «γλωσσικό νόστο», που ποιητικά πραγματώνεται στο έργο του Ελύτη, ως χειραφέτηση, σύμφωνα με μια «περισσότερο φωτεινή παράδοση», από εκείνη της «μαγείας» (της γλώσσας), η οποία αποβλέπει στην καθυπόταξη του πράγματος που καλεί.
Ήδη, η αφήγηση καθίσταται ερεθιστική, συναρπαστική, απευθυνόμενη εν ταυτώ στην «ψυχή» και τη «διάνοια», με τη γραφή να βγαίνει έξω από τη σύμβαση προφάνειας/μακαριότητας/ατολμίας ενός συνήθους φιλολογικού/κριτικού δοκιμίου. Ήδη μια τέτοια αφήγηση συνιστά μια ερμηνευτική πρόταση/σχέση/στάση, όσον αφορά την ποίηση του Ελύτη και εν γένει την ποίηση.
Στη συνέχεια του πρώτου δοκιμίου, αλλά και σε εκείνα που ακολουθούν, η Τζίνα Πολίτη εισάγει πολλά ακόμη θεωρητικά «εργαλεία», όχι όμως ως χρηστικά ερμηνευτικά εργαλεία, αλλά ως χρήσιμες/σχετικές/σχετιζόμενες στιγμές της θεωρίας (π.χ. Καρτέσιος, Φουκώ, Ζίζεκ) και της λογοτεχνίας (π.χ. Οδυσσέας του Τζόυς), και έτσι διαμορφώνεται ο χαρακτήρας του βιβλίου, ως ανοικτού και διαλογικού αφηγηματικού δοκιμίου, το οποίο συνοψίζει στιγμές της αναγνωστικής/ερμηνευτικής εμπειρίας, ως ταξίδι στη γραφή και τη γλώσσα, μέσα ή δίπλα ή παράλληλα ή σε απόσταση, πάντα όμως σε ουσιώδη σύναψη, με το ταξίδι της ποίησης του Ελύτη στη γραφή και τη γλώσσα.
Θα ήταν τουλάχιστον παράταιρη, και σίγουρα ατελέσφορη, η περιγραφή του «στόρι» μιας τέτοιας αφήγησης??? επιπλέον, θα υποκαθιστούσε τη δυνατότητα για μια απρόσμενη αναγνωστική εμπειρία, που μας προσφέρει, θα έλεγα προγραμματικά, το βιβλίο: προσιτό, και συνάμα ικανό να μας παρασύρει σε ένα ταξίδι απροσδόκητο. Στο «ανοίκειο» ταξίδι των κειμένων, της γραφής και των ιδεών.
