Του Λεωνίδα Μπουρίτσα*
Η απλή, όσο και αθώα, περιοδικά επιχειρούμενη διάκριση μεταξύ κρατικής και ατομικής βίας μέσα στο δημοκρατικό πολιτικό στίβο είναι συχνότατα εσπευσμένη και πάντα απλουστευτική. Παθητική και συνάμα επιθετική στη νοοτροπία της, παραπαίει μοιραία ανάμεσα στον αφελή λεγκαλισμό και στην τυφλή λατρεία της δύναμης για τη δύναμη. Στην παλαιότερη ή και χειρότερη εκδοχή της, μάλιστα, η διάκριση αυτή επίμονα υπονοεί ότι το αποκλειστικό προνόμιο της κρατικής βίας πάντοτε και παντού υπερέχει της ατομικής βίας εκ μέρους των πολιτών, ακόμη και σε συνθήκες μη δημοκρατικές, θεωρώντας ότι το κράτος διέπεται από εγγενή μετριοπάθεια ενώ, αντίθετα, τα άτομα από αθεράπευτα πάθη και άγνοια, που τελικά μόνο πολλαπλασιάζουν τη βία χάνοντας έτσι πάντα τον τελικό της έλεγχο.
Οπωσδήποτε, όταν ως κίνητρο μιας τέτοιας διάκρισης διαπιστώνει κανείς την αναζήτηση κάποιου, μοναδικού έστω, σταθερού κριτηρίου στην αντιμετώπιση ενός μονίμως μεταβαλλόμενου περιβάλλοντος κόσμου, τότε οφείλει να συστήσει την κατανόησή της, αν και σαφώς όχι τη συμφωνία. Ειδικά όμως όταν το κίνητρο της διάκρισης είναι προσωπικό ή εφήμερο, για ένα ζήτημα όπως η ίδια η ισορροπία της δημοκρατίας, που πλησιάζει να είναι εντελώς θεμελιακό, απαιτείται η αυστηρή κριτική της.
α΄. Δεν είναι βέβαια όλες οι βίαιες ενέργειες από μέρους τού κράτους εκ προοιμίου νόμιμες, ούτε όλες οι βίαιες ενέργειες από μέρους των πολιτών ως ατόμων παράνομες ή κατακριτέες. Μέσα στον 20ό αιώνα και μόνο, οι καταδίκες κρατικών λειτουργών, συχνά ανώτατων, καθώς και των οργάνων τους, για βίαιη κατάχρηση εξουσίας -από το Γουώτεργκεητ στο Μύ Λάι στην υπόθεση Λαμπράκη- ιστορικά το αποδεικνύουν αυτό. Όπως το αποδεικνύουν επίσης τόσο οι επιβεβλημένες αντιστάσεις πολιτών σε καιρούς δημοκρατικής εκτροπής -από τοποθέτηση βόμβας μέχρι ένοπλη ανταρσία και απόπειρα τυραννοκτονίας- όσο και συνειδητές πράξεις βίας από πολίτες σε συνθήκες εντελώς δημοκρατικές, οπωσδήποτε κατά τον εμβληματικό Μάη τού '68 στη Γαλλία. Όποιος ταυτίζει λοιπόν τη δημοκρατία με την ειρήνη, και το κράτος με την εγγύησή της, διατυπώνει απλώς ευχολογίες και εξομολογείται νοσταλγικότητες.
β΄. Δεν υπάρχει στη δημοκρατική πραγματικότητα των ανειλημμένων ευθυνών κάποιο χάσμα μεταξύ κράτους και πολιτών, καθώς και οι δύο πλευρές θα όφειλαν να αισθάνονται υπόλογες έναντι των επώνυμων πρωτοβουλιών τις οποίες αναλαμβάνουν, με μεγαλύτερη σημασία να έχει εδώ η συνεξέταση και των προθέσεων, και όχι μόνο τού αποτελέσματος τής πράξης, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού σε ολόκληρο το ποινικό ή αστικό δίκαιο. Ταυτόχρονα, η οποιαδήποτε απόπειρα, τόσο κρατική όσο και ατομική, να χαρακτηρισθούν ενέργειες ως πολιτικές πράξεις, με την έννοια ότι δεν είναι πλέον αρμόδια τα δικαστήρια αλλά μόνο ο λαός, έστω με την ψήφο του, να τις κρίνει, αποτελεί κατάφωρη άρνηση ή παραχάραξη της αμέσως προηγούμενης αρχής, δηλαδή της ανάγκης για εξονυχιστική εξέταση και των κινήτρων της βίαιης πράξης, και μάλιστα κατά περίπτωση. Την ημέρα πού ένας πολίτης αισθάνεται, θεωρεί, και παίρνει πάνω του την ευθύνη για την εφαρμογή τού νόμου, εγκαλώντας έτσι την εξουσία για τη δράση ή και την αδράνεια της, το οποιοδήποτε χάσμα μεταξύ τους εξαφανίζεται. Πάλι υπενθυμίζεται ότι στην ιστορία τού παγκόσμιου δημοκρατικού κινήματος οι πολίτες έχουν κατά καιρούς κάνει ευφυέστατη και κρίσιμη χρήση των περιθωρίων που τούς δίνει ο νόμος, με το να διαπράττουν εν γνώσει τους μικρότερα εγκλήματα ή παραβιάσεις τού νόμου, προκειμένου να δοθεί δημοσιότητα και λύση σε άλλα κατά την γνώμη τους πολύ μεγαλύτερα εγκλήματα ή παραβιάσεις, και μάλιστα διαπραττόμενα από λειτουργούς του κράτους. Τέτοια βέβαια ήταν η περίπτωση γενναίων πράξεων της έννομης ή εύτακτης λεγόμενης ανυπακοής στην Αμερική τού '60 και '70, που όπως έχει εκ των υστέρων παρατηρηθεί δεν ήταν, και δεν μπορούσε να είναι, πάντα ειρηνική, και με αυτή τη λανθασμένη έννοια «έννομη», ούτε πάντα απλώς «ανυπακοή».
γ΄. Η κατά καιρούς ζητούμενη, πιεστικά αν όχι και εκβιαστικά, ρητή καταδίκη τής βίας -γενικά, αφηρημένα, και ηθικολογικά -ευτελίζει απλώς τον δημοκρατικό διάλογο. Όποιος μάλιστα θεωρεί ότι αρκεί να κάνει χρήση τού δόγματος les extremes se touchent (τα άκρα συναντώνται) προκειμένου να προκαθορίσει τον διάλογο αυτό, ας αναρωτηθεί κατά πόσο η ίδια η δημοκρατία αποτελεί και αυτή πολιτικό άκρο, τόσο ιστορικά όσο και συγχρονικά, χωρίς ποτέ να γίνεται λιγότερο επιθυμητή ή προσφιλής γι' αυτό τον λόγο. Η αντίληψη αυτή, λοιπόν, όταν δεν αποτελεί παρανόηση και λανθασμένη προέκταση τής απολύτως θεσμικής πρόβλεψης για καταδίκη κάθε απόπειρας κατάλυσης τού πολιτεύματος όπως αυτή διατυπώνεται σ' ένα υπαρκτό σύνταγμα, και ως προς την οποία η ιστορία και η πρακτική τού Ναζισμού και των υποκατάστατών του υπαγορεύει ακαριαία τη μηδενική ανοχή εκ μέρους της δημοκρατίας, τείνει να έχει συχνά άλλους στόχους. Γίνεται, δηλαδή, κατά τα φαινόμενα, είτε προκειμένου να εκδοθούν -με ποιό δικαίωμα, άραγε- νέα πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης, είτε για άλλο τρέχοντα λόγο και πρόφαση, όπως ήταν ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας μετά τον Σεπτέμβρη τού 2001. Υπενθυμίζεται και πάλι, ότι η τόσο διχαστική φράση τού τότε Προέδρου Μπους έναντι των συχνά έμπρακτων πολιτικών του αντιπάλων ήταν ακριβώς «με μάς ή εναντίον μας». Συνεπώς, μια τέτοια εκ προοιμίου τοποθέτηση είναι κάτι που κανείς δεν μπορεί να απαιτήσει από κανένα κομμάτι τού λαού, αφού δεν θα μπορούσε ποτέ να το απαιτήσει από ένα ξεχωριστό, σκεπτόμενο, και σε δημοκρατική εγρήγορση μεμονωμένο πολίτη. Ο λόγος γι' αυτό είναι ότι ο πολίτης -και τα κόμματα αποτελούνται από πολίτες- είναι εκείνος που μέχρι τέλους πρέπει να διατηρεί στο ακέραιο τα δικαιώματά του, τα οποία ένα σοφό σύνταγμα οφείλει να παρέχει, και άρα να διατηρεί και τις έμπρακτες επιλογές του, κάτι που, για παράδειγμα, του επέτρεπε σαφέστατα το περίφημο εκείνο άρθρο 114 τού ελληνικού συντάγματος, όπως και το ακροτελεύτιο του σημερινού. Άλλωστε, και πολύ πριν από αυτά, το ίδιο έκανε και κάνει η συγκεκριμένη διατύπωση της Πρώτης Τροποποίησης στο σύνταγμα των ΗΠΑ, επιτρέποντας και, επί της ουσίας, καλώντας τον πολίτη σε δράση, μέχρι και βίαιη, αν θιγεί από το Κογκρέσο η εξασφάλιση της ελευθερίας τού λόγου και της συνείδησης.
«Ένας σκλάβος πού σ' όλη του τη ζωή υπάκουε σε εντολές, ξαφνικά διαπιστώνει ότι μια από αυτές είναι απαράδεκτη», θα γράψει ο Αλμπέρ Καμύ. Κι όμως, από την εποχή που κάποιο σώμα της Γερουσίας στην αρχαία Ρώμη δέχθηκε, όπως λέγεται, την πρόταση τού Κάτωνα ότι τα δικαιώματα των πολιτών είναι λιγότερο σημαντικά, ή είναι περιορισμένα, έναντι εκείνων της Ρώμης, στο όνομα μάλιστα τού salus populi, δηλαδή της σωτηρίας τού λαού, οι κυβερνήσεις δεν παύουν να αποπειρώνται την επιβολή κάποιας εκδοχής αυτής της τραγικά επικίνδυνης διάκρισης. Η διελκυστίνδα που μάλλον τότε ξεκίνησε θα συνεχισθεί.
*Ο Λεωνίδας Μπουρίτσας έχει διατελέσει καθηγητής φιλοσοφίας στο City Un. οf New York και στο Stevens Institute of Technology
