Μετά το «Πάνω στα ποτάμια που κυλούν», από τις εκδόσεις Πόλις, μια σπαρακτική ωδή στο ανυπεράσπιστο πάσχον σώμα κυκλοφορεί από τις ίδιες εκδόσεις, το μεγαλειώδες μυθιστόρημα του σπουδαίου Πορτογάλου António Lobo Antunes «Ώσπου οι πέτρες να γίνουν ελαφρύτερες απ’ το νερό».
Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 ο Antunes έκανε τη στρατιωτική θητεία του υπηρετώντας ως γιατρός, κατά τη διάρκεια του αποικιακού πολέμου, στην εξεγερμένη Αγκόλα που πάλευε για την ανεξαρτησία της. Η εμπειρία αυτή χαράσσεται μέσα του για πάντα. Την αναπλάθει ξανά και ξανά, την επεξεργάζεται ακούραστα και ασταμάτητα, τη χρησιμοποιεί ως ζωτική ύλη μεταλλάσσοντάς τη σε ένα σπουδαίο λογοτεχνικό σύμπαν, που, έτσι και το ξεκλειδώσεις -απαιτείται η αμέριστη συμμετοχή του αναγνώστη-, σε βυθίζει παρασύροντάς σε σε ένα αμάλγαμα μεθυστικών αισθήσεων, αιχμηρών σκέψεων και λεπτών αναστοχασμών.
«Πώς βγαίνει κανείς από τον πόλεμο;» αναρωτιέται ο ανθυπολοχαγός που υπηρέτησε είκοσι επτά μήνες στην Αγκόλα, για να απαντήσει ο ίδιος: «Βγαίνει μόνο αυτός που δεν πήγε». «Το παρελθόν δεν είναι νεκρό. Δεν είναι καν παρελθόν» λέει ο Φόκνερ. Το παρελθόν είναι πάντα εδώ, δεν τελειώνει ποτέ, εμπεριέχεται στο παρόν, το καθορίζει, όπως καθορίζει και το αύριο. Αν υπάρχει αύριο. Καθώς ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει εκεί όπου το βίωμα είναι πόνος. Είναι αίμα, είναι ένα επαναλαμβανόμενο «Σκοτώστε, σκοτώστε», είναι μια θηριωδία δίχως τέλος και δίχως ντροπή. «Κι αν οι πέτρες της μπορούν να γίνουν ελαφρύτερες απ’ το νερό, οι δικές μου όχι, όλα επιστρέφουν διαρκώς, δεν μ’ αφήνουν, με καταδιώκουν».
Το ορφανό παιδί που φέρνει από εκεί δεν είναι ικανό να απαλύνει τις πληγές του. Είναι ένα τρόπαιο; Είναι μια μικρή στιγμή ανθρωπιάς μέσα σε έναν ωκεανό βαρβαρότητας; Το σώζει αφού πρώτα του έχει καταστρέψει τη ζωή κληροδοτώντας του μόνο αιματοβαμμένες μνήμες, σπαράγματα μνήμης με κενά, που θα ξοδέψει μια ζωή για να τα συμπληρώσει. Κι όταν τα συμπληρώσει, ο κύβος θα έχει ριφθεί. Αν και μάλλον από την αρχή δεν υπήρχαν διλήμματα. Γιατί ακόμη και η αγάπη δεν είναι ικανή να γιατρέψει.
Οι ήρωες του Antunes είναι σκιές -«τόσες σκιές στους ανθρώπους, τόσες σκιές σ’ εμένα»-, είναι άρρωστοι από λύπη. Όλοι. Οι αφηγηματικές φωνές εναλλάσσονται διαρκώς, μπερδεύονται, συγχέονται, αλληλοκαλύπτονται. Δεν έχει σημασία ούτε ποιος μιλά, ούτε ποιος σκέφτεται. Μιλά ο πόνος για την ανθρώπινη συνθήκη. Μιλάει το τραύμα. Μιλάει η αγωνιώδης και πεισματική αναζήτηση ταυτότητας. Οι εφιάλτες που ταράσσουν τον ύπνο, ο αγώνας να ζεις ως διαφορετικός μέσα στους όμοιους, «διαφορετικός όντας κοινός», όπως θα έλεγε και ο Σάντρο Πέννα, ένας μαύρος ανάμεσα στους λευκούς, βιώνοντας τον ρατσισμό ακόμη και μέσα στην κρεβατοκάμαρά σου, κυρίως σ’ αυτήν, παραμένοντας ένα παιδί που χάνει βιαίως τους γονείς του, παραμένοντας κάποιος που δεν μπορεί να συγχωρήσει. Και κάπου στο βάθος πάντα η Πορτογαλία, «το τελευταίο προπύργιο του χριστιανικού πολιτισμού, μία και αδιαίρετη από το Μίνιο ως το Τιμόρ». Σαν να εναρμονίζεται η αναζήτηση ταυτότητας των ηρώων με την αναζήτηση ταυτότητας της ίδιας της χώρας.
Ο Αντούνες κουβαλάει το βάρος δεκαετιών. Δεν ξεχνά. Δεν αποδέχεται τίποτα. Κουβαλάει κι αυτός στους ώμους του το παρελθόν, ακριβώς όπως οι ήρωές του. Γράφει όχι για να γιατρευτεί, αλλά για να ανοίξει νέες πληγές. Για να μην ξεχάσει.
Η Μαρία Παπαδήμα κεντάει στη μετάφραση. Συμβάλει τα μέγιστα στην απόλαυση ενός κειμένου - ποταμού, σχεδόν χωρίς σημεία στίξης, όπου τα διαλογικά κομμάτια παρεμβάλλονται στην πρόζα, με τη μουσικότητα και τον ρυθμό να παίζουν πρωτεύοντα ρόλο, αρχιτεκτονημένου με τέτοιον τρόπο ώστε η κάθε λέξη να είναι τοποθετημένη αμετάθετα και αμετάκλητα στο σημείο που της αρμόζει: η οποιαδήποτε ανακατάταξη θα αλλοίωνε τα νοήματα και, ιδίως, τα συναισθήματα.
Τα συναισθήματα είναι αυτά που ενδιαφέρουν πρωτίστως τον Antunes. Αυτός ο μεγάλος στιλίστας, ο εμμονικός με τη λεπτομέρεια, άλλοτε τρυφερός κι άλλοτε σχεδόν ωμός, πάντοτε αιχμηρός και ακριβής, με περίσσευμα ευαισθησίας, με περίσσια ανθρωπιάς επίσης, γράφει για τα πιο βαθιά, τα αδιαπέραστα σκοτάδια της ανθρώπινης ψυχής. Με το πάθος που το έκανε ένας Φόκνερ. Με μια ολοδική του όμως αίσθηση της ομορφιάς, της ποίησης και του αβυσσαλέα πολύπλοκου κόσμου μας.
Antόnio Lobo Antunes, «Ώσπου οι πέτρες να γίνουν ελαφρύτερες απ’ το νερό»
Εκδ. Πόλις
Μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα
480 σελ. Τιμή: 20 ευρώ
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
